Warszawa

Około roku 1892, przy ulicy Grzybowskiej 26/28 zbudowano nowy budynek dla Gminy Żydowskiej. Cztery lata później, zaczęto zakładać też przytułki dla dzieci, a od roku 1902 ochronki, które miały przygotowywać dzieci do nauki szkolnej. W 1914 roku, na utrzymaniu warszawskiej gminy żydowskiej było już ponad 50 placówek oświatowych.

Co więcej, na początku XX wieku, Warszawa była ważnym centrum żydowskiego życia kulturalnego – w roku 1925 miała dziewięć scen żydowskich i to właśnie w Warszawie, 9 grudnia 1920 roku, odbyła się przed premiera Dybuka Szymona An-skiego w interpretacji artystów Trupy Wileńskiej. Oprócz Trupy Wileńskiej, w Warszawie działał też Warszewer Judiszer Kunst Teater założony przez Idę Kamińską w roku 1924 i Jung Teater Michała Weicherta.

Poza teatrem warszawscy Żydzi wiedli również bogate życie literackie – spotykali się, dyskutowali i organizowali odczyty na ul. Tłomackie 13, gdzie znajdował się założony jeszcze w czasie I wojny światowej Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich.

W Warszawie rozwijała się także żydowska prasa. Najbardziej poczytną w latach 1823-24 gazetą polsko-żydowską był tygodnik „Der Beobachter an der Weichsel / Dostrzegacz Nadwiślański”, a „Izraelitę Polskiego” (1830-31) czytali przde wszystkim asymilatorzy. Był też „Izraelita”, „Tygodnik dla Izraelitów – Jutrzenka” i „Warszojer Jidysze Cajtung” – pierwszy pismo pisane w jidysz. Był hebrajskojęzyczny „Ha-Cefira” i powstałe na początku XX wieku dzienniki „Der Weg” i „Unzer Leben”. Do września 1939 roku wydawany był również najważniejszy dziennik żydowski pisany w jidysz „Hajnt” i „Der Moment”.

7 października 1939 roku, Niemcy utworzyli w Warszawie dwudziestoczteroosobowy Judenrat, na którego czele stanął Adam Czerniaków. W tym samym miesiącu Żydom zablokowano też konta bankowe i depozyty, a na Żydów pomiędzy 14, a 60 rokiem życia, nałożono obowiązek pracy. Wprowadzono nakaz noszenia opasek oraz oznaczania żydowskich sklepów i zakładów. Na początku roku 1940 zamknięto też synagogi i wydano zakaz odprawiania zbiorowych modlitw w domach. Kilka miesięcy później, teren dawnej dzielnicy żydowskiej odgrodzono drutem i oznaczono znakami, które straszyły epidemią. Jesienią z kolei wydano zakaz wstępu Żydom do pewnych części miasta – mogli się oni poruszać jedynie specjalnie oznaczonym tramwajem.
2 października 1940, zostało utworzone getto, zamknięte 16 listopada tego samego roku.

Getto pierwotnie zajmowało powierzchnię 307 ha i było największym gettem w okupowanej przez Niemcy Europie. Z przebywających tam w szczytowym momencie 450 tysięcy, większość wywieziono i zamordowano w Treblince. Nieliczni z pozostałych przeżyli Zagładę.

W czasie warsztatów Szkoły Dialogu, prowadzonych przez Olgę Głowacką i Agnieszkę Witkowską Krych, uczniowie biologiczno-chemicznej klasy IX Liceum im. Klementyny Hoffmanowej poznawali historię, wyżej jedynie krótko opisaną. Poszli na żydowski cmentarz na Okopowej, gdzie dzięki postawionym przed nimi zadaniom odkrywali jaka jest jego historia. Ich zainteresowanie wzbudzała zarówno historia Zagłady i getta warszawskiego, jak również kultura przedwojennych Żydów i judaizm. Zadawali dociekliwe pytania i za zainteresowaniem słuchali opowieści o tych, którzy leżą na Okopowej. Ich zainteresowanie wzbudziły zarówno historie o przedwojennych lekarzach żydowskich, jak i o żydowskich artystach i złodziejaszkach.

W ramach swoich działań finałowych licealiści przygotowali dla swoich młodszych kolegów grę miejską, dotyczącą żydowskiego życia artystycznego w getcie warszawskim. Gra odbyła się 12 czerwca, 2015 roku i wzięło w niej udział 28 uczniów podzielonych na 6 grup.

Trasa obejmowała po kolei Kino Muranów, Teatr Kamienicę, ówczesne Kino Femina, budynek Sądu Okręgowego przy Solidarności 127, Kładkę na Chłodnej, Żydowski Instytut Historyczny i Ogród Krasińskich.

W czasie wojny, w miejscu, gdzie stoi teraz kino Muranów, kiedyś znajdowała się Kawiarnia Sztuka – centrum muzycznego życia w getcie warszawskim. To tutaj występowała zwana „słowikiem getta” Marysia Ajzensztadt, grał Władysław Szpilman i śpiewała Wiera Gran. Oprócz koncertów, w kawiarni odbywały się też kabarety i program literacko-artystyczny „Żywy dziennik”. Kawiarnia Sztuka przestała istnieć w lecie 1942 roku, kiedy to miejsce zostało zamknięte w związku z wysiedleniami. Sam budynek został zburzony niedużo później.

W tym miejscu biorący udział w grze uczniowie, mieli zaznaczyć na mapie granice getta warszawskiego, na podstawie pokazanego im rozporządzenia o utworzeniu w Warszawie dzielnicy żydowskiej. Mapa, na której uczniowie mieli zaznaczyć granice, była już mapą powojenną, co stanowiło dodatkowe utrudnienie.

Pod Teatrem Kamienicą, budynkiem, który przed wojną należał do Michała Róga, żydowskiego przedsiębiorcy, uczestnicy musieli zgadnąć, przez kogo został skomponowany utwór „Czerwony autobus”. To w kamienicach podobnych do tej, ukrywał się w czasie wojny Władysław Szpilman, który stworzył muzykę do tej piosenki. Następnie uczestnicy gry miejskiej, musieli z przedstawionych im fragmentów odtworzyć biografię Szpilmana. Gdzie się urodził i gdzie uczył? Kiedy wyjechał i kiedy powrócił? Kiedy skomponował „Nie ma szczęścia bez miłości” i jak udało mu się przeżyć wojnę? Na te i na kilka innych pytań musieli odpowiedzieć uczniowie.

Budynek, w którym do niedawna znajdowało się Kino Femina, w czasie wojny był włączony do getta. W tamtym okresie mieścił się tu Teatr Femina, w którym również występował Szpilman i Maria Ajzensztadt. Z Muranowa do Feminy mieli w sumie rzut beretem. W tym miejscu uczniowie byli proszeni o odczytanie tekstu zaszyfrowanego szyfrem AtBash i odnalezienie informacji dotyczących życia „słowika z getta”.

Budynek Sądu Okręgowego w Warszawie w czasie wojny stał na granicy utworzonej przez Niemców dzielnicy żydowskiej. W czasie wojny to tutaj spotykały się żydowsko-chrześcijańskie małżeństwa, kwitł handel i przemyt ludzi z getta na stronę aryjską. Jednym z tych, którzy próbowali się przedostawać tą drogą na zewnątrz był Władysław Szlengel, żydowski poeta, nazywany po wojnie „kronikarzem tonących”. Uciekając kilka razy z getta, nigdy nie znalazł pomocy po stronie aryjskiej. Władysław Szlengel zginął w czasie powstania w getcie warszawskim 8 maja 1943 roku. Wraz z żoną i grupą innych Żydów został zastrzelony w bunkrze Szymona Kaca przy Świętojerskiej 36.

W tym punkcie, uczestnicy gry miejskiej mieli za zadanie wyobrazić sobie swoją własną ucieczkę z getta oraz wymyślić sobie tożsamość uciekającego. Czy zabrać zdjęcie swojej żydowskiej żony? Czy żydowski list i żydowska kennkarta mogą jeszcze jakoś pomóc?

Ulica Chłodna, nieumieszczona w granicach getta kładką łączyła małe getto z dużym. W tym punkcie uczestnicy Szkoły Dialogu zapoznawali młodszych kolegów i koleżanki z postacią Wiery Gran, piosenkarki od utworu „Jej pierwszy bal”. Uczestnicy gry miejskiej, po wysłuchaniu kilku utworów żydowskich, musieli rozpoznać teksty Wiery Gran i przyporządkować do nich odpowiednie tytuły.

W budynku Żydowskiego Instytutu Historycznego, po wysłuchaniu historii miejsca, uczniowie biorący udział w grze, z podanych im pociętych fragmentów obrazów Geli Seksztajn, starali się ułożyć całość. Gela Seksztajn, jak dowiedzieli się przed przystąpieniem do zadania, była malarką, która zginęła prawdopodobnie podczas powstania w getcie warszawskim, i której część prac ocalała w Archiwum Ringelbluma.

Na końcu trasy, którym był Ogród Krasińskich, uczestników poproszono o streszczenie informacji zdobytych w poprzednich punktach i opowiedzenie reszcie tego, czego się w trakcie gry dowiedzieli. Czy ktoś jeszcze pamięta, kim był Szpilman i co się działo w Kawiarni Sztuka?

Więcej informacji o Warszawie znajdziesz na stronie Wirtualny Sztetl

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu. Poprzez restytucję mienia ofiar Holokaustu, Claims Conference wspiera organizacje na całym świecie w działaniach edukacyjnych na temat Holokaustu oraz na rzecz zachowania pamięci o ofiarach Zagłady.

Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z Funduszy EOG.

Dziękujemy Friends of the Forum za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu.