Każdego roku kolejne szkoły, które zostały absolwentami programu Szkoła Dialogu kontynuują swoje zaangażowanie w działania związane z dziedzictwem żydowskim w swoich miejscowościach. Rok 2020, ze względu na epidemię wirusa SARS-CoV-2, był wyjątkowo trudny zarówno dla nauczycieli, jak i uczniów. Wiele zaplanowanych działań w obszarze pamięci o Żydach nie mogło się odbyć. Utrudnione lub niemożliwe były te działania, które często są podstawą aktywności szkół – organizacja spotkań, wyjazdów, spacerów, czy opieka nad cmentarzami. Jednak nawet w warunkach pandemii wspaniałej grupie nauczycieli i nauczycielek udało się wraz z uczniami pracować w obszarze historii i relacji polsko-żydowskich, poruszać kwestie związane z wielokulturowością i tolerancją.

Zwyczajna historia

Prawdziwa zmiana dokonuje się wtedy, kiedy decydujemy się jakiś element na stałe włączyć w swoją codzienność. Praca nauczyciela to przede wszystkim spotkania z uczniami na lekcjach – nauczyciele i nauczycielki kontynuujący zaangażowanie w program stale dbają o to, aby historia i kultura polskich Żydów była traktowana jako integralna część historii i kultury Polski. Na lekcjach historii, wiedzy o kulturze, języka polskiego, czy religii m.in. w Kikole, Krzepicach, Proszowicach i Przeworsku na stałe goszczą tematy związane z polskimi Żydami. Niektóre szkoły sięgają też do własnej historii – w Brzesku na lekcjach wychowawczych wszystkie klasy poznają dzieje szkoły, której jednym z twórców był Henoch Klapholz, zaś w warszawskim Liceum im. Królowej Jadwigi pierwszoklasiści zaczynają przygodę w szkole od zapoznania się z postacią Stefanii Wilczyńskiej, która przed wojną siedziała w tej samej sali lekcyjnej co oni.

Nie tylko podczas lekcji

Uczniowie i uczennice chętnie angażują się w działania, podczas których można bardziej dogłębnie zająć się danym tematem. Jako że najlepiej można zrozumieć historię przyglądając jej się w perspektywie mikro, szkoły kontynuujące często na warsztat biorą historie indywidualne. I tak w Szydłowcu uczniowie w ramach konkursu Centropy przygotowali film o losach Józefa Mincberga, Ocalałego z ich miejscowości, a w Trzebini grupa projektowa zajęła się biografią Michała Pasierbiewicza, pracownika elektrowni, który organizował pomoc dla więźniów obozu Auschwitz-Birkenau. Kolejne roczniki uczniów w warszawskim Liceum im. Królowej Jadwigi opracowują biografie żydowskich uczennic z ich szkoły. Uczniowie i uczennice z Warty realizują projekty zainspirowane postacią opiekuna warciańskiego cmentarza Ireneusza Ślipka. W 2020 roku wzięli udział w konkursie prac plastycznych, poszerzyli swoją wiedzę o religiach i uporządkowali cmentarz żydowski. Uczniowie z Bydgoszczy i Brzeska częścią swoich projektów uczynili filmy. Bydgoszczanie w ramach projektu Centrum Edukacji Obywatelskiej filmem opowiedzieli o historii Żydów z jednej z dzielnic ich miasta, Starego Fordonu, zaś uczniowie z Brzeska pomagali w organizacji Marszu Pamięci w rocznicę deportacji brzeskich Żydów, z którego stworzyli relację filmową. Warszawskie Liceum im. Stefana Żeromskiego w 2020 roku zajmowało się tematem Polaków pomagających Żydom w czasie II wojny światowej, czerpiąc przede wszystkim ze wspomnień rodzinnych. Swoje rodziny o przedwojennych żydowskich sąsiadów zapytali także uczniowie z Proszowic. Natomiast nauczyciele i uczniowie z Janowa nie ustają w poszukiwaniach informacji na temat janowskich Żydów, przede wszystkim rodziny pana Dova Wexlera, z którym udało im się nawiązać kontakt.

Podczas tegorocznych obchodów 600-lecia miejscowości dzięki ich odkryciom świętowana będzie także historia żydowskich mieszkańców Janowa. W Pniewach powstał szkolny klub debat oksfordzkich, podczas którego spotkań podejmowane są tematy związane z Holokaustem.

Poszerzanie wiedzy

Niestety w związku z pandemią utrudnione były wycieczki i wyjścia do muzeów, które w szkołach kontynuujących często były ważną częścią działań. Uczniowie, ruszając szlakiem dziedzictwa żydowskiego czy też odwiedzając miejsca związane z Zagładą, poszerzali swoją wiedzę na temat historii i kultury Żydów. Niektóre szkoły zdecydowały się na wizytę online w muzeach i instytucjach zajmujących się historią polskich Żydów. W Krzepicach uczniowie skorzystali z wirtualnej oferty Miejsca Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau, w Szamotułach z Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem, a w Radoszycach współpracowali z Ośrodkiem Edukacyjno-Muzealnym „Świętokrzyski Sztetl”. Wiele szkół skorzystało także z oferty wirtualnych zajęć prowadzonych przez Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.

Uczniowie uczniom

Ci, którzy już kolejny rok wraz nauczycielami i nauczycielkami angażują się w Szkołę Dialogu, często wchodzą w odpowiedzialną rolę przewodników dla swoich młodszych kolegów i koleżanek. W Pniewach absolwenci Szkoły Dialogu 2019 przeprowadzili zajęcia z tradycji i kultury żydowskiej dla innych uczniów w ramach przedmiotu historia i społeczeństwo, a także przygotowali webinarium o Archiwum Ringelbluma. We Włocławku z inicjatywy grupy projektowej wszystkie klasy wzięły udział w warsztatach o mowie nienawiści, a najbardziej zaangażowani uczniowie wraz z nauczycielką poprowadzili dla pierwszoklasistów warsztaty z okazji Międzynarodowego Dnia Tolerancji. W Szamotułach, Wieluniu i Wałbrzychu zaangażowani uczniowie i nauczyciele zaprosili inne klasy na wycieczki śladami Żydów ze swoich miejscowości. Uczniowie z Wałbrzycha zadbali też o poczęstunek podczas zwiedzania.

Absolwenci Szkoły Dialogu wiedzę o społeczności żydowskiej przekazują nie tylko na lekcjach, ale i w przestrzeni całej szkoły. W Janowie, Szydłowcu, Dobrej i Szamotułach nauczyciele i uczniowie opiekują się gablotami, gazetkami ściennymi, czy mini-ekspozycjami. Od lat wiadomo, że to w te miejsca na szkolnych korytarzach można się kierować, żeby dowiedzieć się czegoś więcej o Żydach ze swojej miejscowości.

fot. Szlakiem Wieluńskich Żydów, Zespół Szkół nr 2 im. Stanisława Staszica w Szamotułach, XL Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi  im. Stefana Żeromskiego w Warszawie, Zespół Szkół Samochodowych im. Tadeusza Kościuszki we Włocławku

Pamięć, która trwa

Stała obecność tematów związanych z historią i kulturą Żydów w programie nauczania w szkołach kontynuujących powoduje, że uczniowie i uczennice czują odpowiedzialność za pamięć o dziedzictwie dawnych sąsiadów i stają się często najważniejszym aktorem dbającym o pamięć w miejscowości. Nauczyciele i uczniowie przypominają o ważnych rocznicach związanych z Zagładą innym mieszkańcom. Jeszcze w styczniu grupy z Włocławka, Wielunia, Zbąszynia, Bydgoszczy, Przeworska, Radoszyc i warszawskiego Liceum im. Stefana Żeromskiego upamiętniły Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu – paląc znicze na cmentarzach żydowskich i pod pomnikami upamiętniającymi Zagładę, biorąc udział w uroczystościach na żywo i uczestnicząc w akcji #WeRemember w mediach społecznościowych. Holokaust w wymiarze lokalnym to także deportacje Żydów z gett do obozów zagłady. Uczniowie i nauczyciele z Wielunia i Dąbrowy Białostockiej włączyli się w upamiętnienie tych tragicznych wydarzeń. Grupy z Brzeska i Legionowa wzięły udział w marszach pamięci, a w Szydłowcu już tradycyjnie powieszono baner informacyjny na cmentarzu żydowskim. Choć w tym roku z powodu pandemii nie udało się rozdawanie papierowych żonkili 19 kwietnia, uczniowie i uczennice nie zapomnieli o rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim i angażowali się w różnorodne aktywności online proponowane przez Muzeum Historii Żydów Polskich Polin. W Dąbrowie Białostockiej i warszawskim Liceum im. Romualda Traugutta nauczyciele i uczniowie włączyli się w obchody Dnia Judaizmu w Kościele Katolickim. W Zbąszyniu zaś upamiętniono ważną dla miejscowości rocznicę  rozpoczęcia  tzw. Polenaktion, w ramach której w 1938 roku z III Rzeszy wydalono około 17 tysięcy pochodzących z Polski Żydów.

Opieka nad materialnym dziedzictwem żydowskim

Odpowiedzialność to także dbanie o dziedzictwo żydowskie w swojej miejscowości i tworzenie lokalnych sojuszy. Szkoły z Kikoła, Dąbrowy Białostockiej, Zbąszynia, Szydłowca, Wałbrzycha, Brzeska, Krzepic i Warty opiekują się cmentarzami żydowskimi. Uczniowie z Wałbrzycha poświęcili cały dzień na prace porządkowe, za co dostali podziękowania od Gminy Żydowskiej we Wrocławiu, a działania uczniów z Warty osobiście pochwalił Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar. W Wałbrzychu udało się spotkać z wiceprezydentem miasta w sprawie tablic, zaś szkoła z Szamotuł zbudowała szeroką koalicję, która lada moment doprowadzi do upamiętnienia szamotulskiego cmentarza żydowskiego. Uczniowie i nauczyciele ze Zbąszynia wzięli udział w wirtualnej transmisji wmurowania Stolpersteine – kamieni pamięci przypominających o rodzinach Grunbergów, Wajmanów i Grzybowskich.

Komunikacja

Ważną częścią aktywności szkół kontynuujących jest także opowiadanie o swoich działaniach innym mieszkańcom miejscowości. Nauczyciele i nauczycielki z Wielunia, Szydłowca, Włocławka, Dąbrowy Białostockiej i warszawskiego Liceum im. Stefana Żeromskiego prowadzą strony na Facebooku opisujące ich dokonania. Wiele szkół, wśród nich Janowo, informuje o swoich aktywnościach na szkolnych stronach internetowych i  kontaktuje się z lokalnymi dziennikarzami. Odkrywanie często zapomnianej historii swojej miejscowości wiąże się także czasami ze żmudną pracą historyka. Nauczyciele i nauczycielki z Koronowa, Dobrej i Pniew w 2020 roku opublikowali artykuły naukowe o Żydach ze swoich miejscowości, tym samym popularyzując ich historię.

fot. XLV Liceum Ogólnokształcące im. Romualda Traugutta w Warszawie, Zespół Szkół Budowlanych w Bydgoszczy, Zespół Szkół im Korpusu Ochrony Pogranicza w Szydłowcu, Zespół Szkół im. gen. Nikodema Sulika w Dąbrowie Białostockiej

Ciekawe partnerstwa

Bycie ekspertem w temacie historii polsko-żydowskiej skutkuje także współpracą z innymi instytucjami i organizacjami. W Bydgoszczy szkoła organizuje wycieczki wraz ze Stowarzyszeniem Miłośników Starego Fordonu, w Wałbrzychu szkoły współpracują ze Stowarzyszeniem Cukunft i biorą udział Dolnośląskim Festiwalu Kultury Żydowskiej. Uczniowie i nauczyciele z Szamotuł są częścią interdyscyplinarnego projektu Chaim/Życie, który ma na celu popularyzację wiedzy o obecności Żydów w Poznaniu i Wielkopolsce.

Podtrzymywanie więzi

Dla szkół bardzo istotnym elementem ich działań jest także współczesny dialog polsko-żydowski. Uczniowie i nauczyciele z Częstochowy w związku z rocznicą likwidacji getta spotkali się wirtualnie z przewodniczącym Związku Żydów Częstochowian w Izraelu. W Janowie udaje się stale kontaktować z Ocalałym Dovem Wexlerem, a w Dobrej uczniowie spotkali się z prof. Johnem Crustem. Wirtualne kontakty zostały także podtrzymane między szkołami z Polski i Izraela, które co roku biorą udział w programach wymiany – nastolatkowie z Częstochowy i warszawskiego Liceum im. Królowej Jadwigi rozmawiali na różne sposoby ze swoimi rówieśnikami z Izraela.

Poszerzanie kontekstu

Rozmowa o historii i kulturze Żydów jest także świetnym wyjściem do rozmowy o wielokulturowości i tematach związanych z dyskryminacją. W Szamotułach nauczyciele i nauczycielki podczas zajęć  poruszających temat II wojny światowej i Holokaustu dyskutują z uczniami o mechanizmach wykluczania. W 2020 roku uczniowie z warszawskiego Liceum im. Stefana Żeromskiego wzięli udział w zajęciach o islamie i roli kobiety w Turcji, uczniowie z warszawskiego Liceum im. Romualda Traugutta wybrali się na cmentarz prawosławny i do cerkwi, a uczniowie z Warty wzięli udział w warsztatach o religiach świata. W Częstochowie odbyły się warsztaty o walce z uprzedzeniami, w Trzebini uczennice i uczniowie rozmawiali o włączającym języku, a uczniowie z warszawskiego Liceum im. Królowej Jadwigi podczas lekcji poruszali tematy związane z tolerancją i wielokulturowością.

Lista szkół kontynuujących działania w 2020 roku:

• Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Brzesku
• Zespół Szkół Budowlanych w Bydgoszczy
• I Liceum Ogólnokształcące im. Juliusza Słowackiego w Częstochowie
• Zespół Szkół im. gen. Nikodema Sulika w Dąbrowie Białostockiej
• Zespół Szkolno-Przedszkolny w Dobrej
• Szkoła Podstawowa im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego w Janowie
• Szkoła Podstawowa nr 4 w Jędrzejowie
• Szkoła Podstawowa im. Ignacego Antoniego Zboińskiego w Kikole
• Zakład Poprawczy i Schronisko dla Nieletnich w Koronowie
• Zespół Szkół w Krzepicach
• Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej w Legionowie
• Liceum Ogólnokształcące Sióstr Urszulanek SJK w Pniewach
• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Tadeusza Kościuszki w Proszowicach
• Liceum Ogólnokształcące im. Króla Władysława Jagiełły w Przeworsku
• Szkoła Podstawowa im. Gen. Bryg. Antoniego Hedy-Szarego w Radoszycach
• Zespół Szkół nr 2 im. Stanisława Staszica w Szamotułach
• Zespół Szkół im. Korpusu Ochrony Pogranicza w Szydłowcu
• Zespół Szkół Techniczno-Usługowych w Trzebini
• Zespół Szkół nr 5 im. Maksymiliana Tytusa Hubera w Wałbrzychu
• Zespół Szkół Politechnicznych „Energetyk” w Wałbrzychu
• Szkoła Podstawowa im. kpt. pil. Stanisława Skarżyńskiego w Warcie
• X Liceum Ogólnokształcące im. Królowej Jadwigi w Warszawie
• XLV Liceum Ogólnokształcące im. Romualda Traugutta w Warszawie
• XL Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Stefana Żeromskiego w Warszawie
• II Liceum Ogólnokształcące im. Janusza Korczaka w Wieluniu
• Zespół Szkół Samochodowych im. Tadeusza Kościuszki we Włocławku
• Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Garczyńskiego w Zespole Szkół nr 1 w Zbąszyniu