Radzyń Podlaski

Istnienie dużego ośrodka chasydzkiego w Radzyniu było bodźcem rozwoju dla lokalnej gospodarki i przyczyniło się do wzrostu żydowskiej populacji. Ruch chasydzki wpłynął także silnie na całą wspólnotę żydowską, która nabrała wybitnie religijnej orientacji. Świeckie życie żydowskie rozwinęło się znacznie później niż gdzie indziej. W 1907 r. na 6327 mieszkańców miasta, 3735 miało pochodzenie żydowskie (59%). W latach I wojny światowej w Radzyniu powstała pierwsza nowoczesna partia polityczna – syjonistyczno-ortodoksyjna Mizrachi, a także działająca pod jej auspicjami organizacja młodzieżowa. W 1916 r. założono oddział organizacji Ceirej Syjon. Na początku lat 20. XX w. w Radzyniu mieszkało około 3 tys. Żydów, stanowiąc około 60% populacji ośrodka. Większość rodzin utrzymywała się z drobnego handlu i rzemiosła, działało także kilku bogatszych żydowskich przedsiębiorców, będących właścicielami niewielkich zakładów przemysłowych. Pod zarządem kahału znajdowała się synagoga, gminny dom modlitwy, dwa kirkuty, a także najprawdopodobniej mykwa i rzeźnia rytualna. Pod auspicjami gminy działały też organizacje charytatywne, m.in. Linas ha-Cedek, zajmująca się udzielaniem pomocy medycznej dla potrzebujących oraz Gemilut Chesed, założona jeszcze w czasie I wojny światowej, udzielająca potrzebującym nieoprocentowanych pożyczek. Obok gminnej Talmud-Tory i licznych prywatnych chederów, na początku lat 20. XX w. w mieście działała świecka, żydowska czteroklasowa szkoła powszechna, hebrajska szkoła sieci Tarbut oraz funkcjonująca od 1929 r. pod patronatem Agudy religijna szkoła dla dziewcząt Bet Jaakow] W 1928 r. założono Związek Kupców Żydowskich oraz Żydowski Bank Spółdzielczy, udzielający niskooprocentowanych kredytów. W okresie międzywojennym w Radzyniu kwitło żydowskie życie polityczne, społeczne i sportowe. Działały tu takie partie jak: ortodoksyjna Aguda, Mizrachi, partie syjonistyczne m. in. Partia Syjonistów Ogólnych oraz Hitachdut oraz Poalej Syjon Lewica, Syjoniści-Rewizjoniści oraz organizacje młodzieżowe: Gordonia, Betar, Ha-Szomer ha-Cair i He-Chaluc. Pod patronatem organizacji syjonistycznych funkcjonowała biblioteka, służąca m. in. jako miejsce spotkań grupy teatralnej. W mieście działała także komórka Bundu wraz z młodzieżową przybudówką Cukunft oraz dziecięcą organizacją SKIF. Od 1923 r. swój oddział w Radzyniu posiadała sportowa organizacja Hakoach. Żydzi z Radzynia byli reprezentowani w radzie miejskiej niemal proporcjonalnie do liczebności. W wyborach w 1924 i 1930 r. uzyskali 9 z 18 miejsc w radzie miejskiej. W 1939 r. stworzyli zjednoczoną listę „Blok Obywatelski”, ale zdobyli tylko 6 miejsc. Na początku lat 30. XX w. sytuacja Żydów w Radzyniu pogorszyła się znacząco, m.in. na skutek wielkiego pożaru, jaki miał miejsce w 1929 r., i przyniósł zniszczenie części żydowskich zabudowań w centrum miasta. Pod koniec 1935 i na początku 1936 r., na fali pogłębiającego się kryzysu ekonomicznego i rosnących nastrojów antysemickich, w Radzyniu, podobnie jak w wielu innych ośrodkach, doszło do incydentów skierowanych przeciwko żydowskim mieszkańcom miasta. Miejscowa endecja organizowała w mieście coroczne antysemickie spotkania, po których niektórzy uczestnicy malowali antyżydowskie napisy. W 1937 r. młodzież polskich środowisk nacjonalistycznych, zorganizowała akcję wybijania szyb w żydowskich domach i sklepach. Władze miasta oficjalnie potępiły te działania, a organizatorzy akcji zostali aresztowani. Przed wybuchem II wojny światowej radzyńscy Żydzi aktywnie uczestniczyli w zbiórkach na rzecz Funduszu Obrony Narodowej (FON). 

W 1939 r. w Radzyniu mieszkało około 4 tys. Żydów. Niemcy napadły na Polskę 1 września 1939 roku. 9 września 1939 r., w czasie niemieckiego nalotu, zbombardowana została część miasta zamieszkiwana przez ludność żydowską. Wiele osób zginęło, zniszczone zostały liczne zabudowania. Najpierw jednak do miasta wkroczył inny okupant – Armia Czerwona, która została przyjaźnie przywitana przez komunizujących Żydów. Utworzona została milicja, w skład której wchodzili polscy i żydowscy komuniści. Na czele nowo utworzonej administracji stanął radzyński Żyd – Abraham Pinkus. Pod koniec września 1939 r., wraz z wycofywaniem się z Radzynia oddziałów Armii Czerwonej, z miasta uciekło na wschód kilkuset Żydów – głównie młodych kobiet i mężczyzn. Ostatecznie Radzyń znów znalazł się w strefie okupowanej przez Niemcy. Z chwilą wejścia Wehrmachtu Żydzi zostali wysiedleni ze swoich mieszkań, a ich domy zostały przeznaczone na kwatery żołnierzy niemieckich. Podczas okupacji reporterzy hitlerowskiego „Stuermera” wykonywali zdjęcia radzyńskich Żydów, które następnie były umieszczane na łamach czasopisma. Już na samym początku okupacji wywieziono do Wisznic ok. 1 tys. Żydów radzyńskich. Z kolei 9 grudnia 1939 r. znaczna część żydowskich mieszkańców Radzynia została przesiedlona do pobliskich Sławatycz i Międzyrzeca. Jednakże już w kwietniu 1940 r. większość powróciła do swoich domów. Wkrótce w mieście powołano dziewięcioosobowy Judenrat i Żydowską Służbę Porządkową. W skład Judenratu wchodziło 9 Żydów. Większość spośród przebywających w Radzyniu była przymusowo zatrudniana do pracy w okolicznych gospodarstwach rolnych, a także do prac porządkowych na terenie miasta. Latem 1940 r. wszyscy Żydzi w mieście zostali przesiedleni do starej dzielnicy żydowskiej, gdzie w kwartale pomiędzy ulicami: Kozią, Dąbrowskiego i Ostrowiecką, utworzono otwarte getto. Według danych z maja 1942 r. w getcie przebywało 2071 osób. Kierownikiem niemieckiej policji bezpieczeństwa na terenie powiatu radzyńskiego był Fritz Adolf Fischer. Odznaczał się on wyjątkowym okrucieństwem wobec Polaków i Żydów. Fischer osobiście kierował likwidacją radzyńskiego getta. Likwidacja ta rozpoczęła się wczesną jesienią 1942 roku. W dniu 20 września albo – według innych źródeł – 22 września 1942 r. Gestapo rozstrzelało poza granicami miasta około 200 Żydów, a grupę około 800 osób wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Pomiędzy 14 a 16 października 1942 r. miała miejsce akcja wyłapywania Żydów ukrywających się na terenie miasta. Ujęto wówczas około 1 tys. osób, które następnie wysłano do getta w Międzyrzecu, skąd 27 października 1942 r. także wywieziono ich do obozu zagłady w Treblince. Zagładę przeżyło ok. 50 radzyńskich Żydów, część z nich – dzięki pomocy ukrywających ich Polaków, część – w okolicznych lasach, gdzie tworzyli oni oddziały partyzanckie. Stuosobowa grupa żydowskich uciekinierów z getta ukrywająca się w dwóch bunkrach, w lasach pomiędzy Radzyniem a Kockiem, została rozbita przez Niemców. Pozostała przy życiu piętnastoosobowa grupa pod wodzą Icchoka Kleinmana podejmowała akcje zbrojne skierowane przeciwko niemieckim okupantom i polskim kolaborantom. Inna grupa żydowskich partyzantów, dowodzona przez Leiba i Leizera Pańczaków, działała w lasach pomiędzy Radzyniem i Wisznicami; jednakże tuż przed wyzwoleniem, na początku lata 1944 r., zostali oni zgładzeni przez polskich partyzantów. Na terenie Radzynia Polacy ukrywali ok. 10 Żydów. Franciszek Matysiewicz ukrywał Majera Tunkielbauma, jego żonę oraz bratanicę. Feliks Antosiewicz oraz Tryczyński ukrywali dwie osoby pochodzenia żydowskiego. Po zakończeniu działań wojennych do Radzynia wróciło około dwudziestu ocalonych z Zagłady, jednak wkrótce większość z nich opuściła miasto. W latach 1944–1946 dochodziło do napaści na Żydów. Wypadki takie miały również miejsce w Radzyniu Podlaskim, np. Winderbaum z Radzynia został zamordowany w pociągu z Łukowa do Siedlec w dniu 17 września 1946 r.

Tak bogata historia miasta nie mogła zostać nieodkryta przez uczniów I Liceum Ogólnokształcącego. Uczniowie rozpoczęli swoje poszukiwania od wizyty w Archiwum Państwowym (31.10.2017), gdzie ustalali nazwiska, profesje oraz adresy osób wyznania mojżeszowego zamieszkujących Radzyń Podlaski. Udostępniono im również skan mapy, którą wykorzystali podczas zorganizowanej przez siebie wycieczki. 7 listopada uczniowie spotkali się w kawiarni Kofi&Ti, z właścicielem Jakubem Jakubowskim, który zgromadził pokaźną kolekcję zdjęć starego Radzynia i który jest autorem profilu na FB Radzyń czarno-biały. Pan Jakub Jakubowski udostępnił im swoje zbiory starych fotografii, oraz opowiedział o swoich doświadczeniach w zbieraniu informacji dotyczących starego Radzynia. Uczniowie oglądali również serię nagrań „Dziadki dziatkom” udostępnionych na portalu YouTube, zawierających relacje świadków historii, mieszkańców Radzynia, dotyczących przedwojennej historii naszego miasta. Ponadto, dzięki źródłom internetowym dotarli do wielu ciekawych informacji, m.in. dotyczących rodziny Leinerów, czy informacji zamieszczonych w rocznikach humanistycznych. Jak podkreślają uczniowie ogromne wsparcie otrzymali od pracowników Archiwum Państwowego, które udostępniło im swoje zbiory i zaoferowało pomoc w odnalezieniu interesujących ich informacji.

Wycieczka, która odbyła się 29.11.2017 była półtora godzinnym spacerem po Radzyniu Podlaskim. W wycieczce wzięło udział 50 osób. Było to ok 25 osób z klasy IE, oraz Pani Beata Szczeszek – dyrektor Biblioteki Powiatowej w Radzyniu Podlaskim, były Dyrektor I LO, Pan Tadeusz Pietras, historyk, obecna Dyrektor I LO Pani Ewa Grodzka, oraz klasa II F wraz z wychowawcą, p. Małgorzatą Nadolną. W trakcie wycieczki w poszczególnych punktach dołączali mieszkańcy Radzynia.

Uczestnicy wycieczki otrzymali mapy starego Radzynia z lat 1931-1939, na której oznaczone zostały punkty związane z historią ludności żydowskiej, jak i samym Radzyniem. Ponadto, uczniowie odszukali stare zdjęcia które pokazują wybrane punkty, tak jak wyglądały one przed lub w trakcie wojny. Ze zdjęć wygenerowano kody QR, które otrzymali uczestnicy wycieczki, tak aby odwiedzający poszczególne punkty mogli również zobaczyć jak te miejsca wyglądały w przeszłości.

Pierwszym punktem na trasie był pałac Potockich oraz Oranżeria. Uczniowie krótko przedstawili historię pałacu oraz poinformowali uczestników wycieczki, że to właśnie rodzina Potockich wyraziła zgodę na osiedlenie się Żydów w Radzyniu Podlaskim. Następnie, uczestnicy wycieczki zeskanowali kody QR i obejrzeli pałac oraz oranżerię podczas II wojny światowej. Drugim punktem wycieczki był stary Rynek przy parkanie pałacowym, z widokiem na ulicę Ostrowiecką, gdzie niegdyś mieściły się kramy handlowe i sklepy, gdzie ludność żydowska sprzedawała swoje towary. Uczniowie na podstawie zgromadzonych wcześniej informacji przedstawili nazwiska oraz profesje Żydów, którzy handlowali w tym miejscu, bądź których sklepy znajdowały się w pobliżu. Opowiadali również, jak wyglądała populacja ludności w Radzyniu przed wojną i jak wyglądały stosunki polsko-żydowskie. Trzecim punktem wycieczki była kamienica w której, w czasie wojny, była katownia SS, a potem UB. W miejscu tym torturowanych było wielu obywateli zarówno Polaków jak i Żydów. Po przeskanowaniu kodów, uczestnicy wycieczki mogli zobaczyć inskrypcje wyryte na ścianach przez więźniów katowni. Czwartym punktem było miejsce, w którym niegdyś znajdowała się murowana synagoga, a gdzie obecnie znajduje się parking. Uczestnicy wycieczki dowiedzieli się, że w tym właśnie miejscu przed wojną znajdowała się synagoga, oraz że tu właśnie swoje prace badawczo- naukowe prowadził słynny rabin Gershom Leiner. Po przeskanowaniu kodów, uczestnicy wycieczki zobaczyli nie istniejące już dzisiaj synagogi. Jako piąty punkt na naszej trasie odwiedziliśmy, miejsce w którym przed wojną mieścił się cmentarz żydowski, a który to został zrównany z ziemią przez nazistów podczas wojny. Po przeskanowaniu kodów uczniowie zobaczyli istniejący cmentarz żydowski, oraz dowiedzieli się kiedy i dlaczego powstał właśnie tam. Szóstym punktem był stary drewniany dom na ulicy Warszawskiej, jest to prawdopodobnie ostatni dom w Radzyniu Podlaskim na którym dostrzec można ślady architektury związane z kulturą żydowską, tzw. kuczkę. Pod kodami QR uczniowie mogli zobaczyć nieistniejące już zabudowania żydowskie, oraz wspomniany budynek. Siódmym punktem była kamienica żydowska należąca do rodziny Klejmanów. Uczestnicy wycieczki zostali poinformowani, że w tej kamienicy znajdowało się niegdyś kino, oraz że za tą kamienicą mieściły się młyn i elektrownia, również należące do rodziny Klejmanów. Pod kodami QR zostały zamieszczone stare zdjęcia kina. Ósmym punktem była stara poczta na rogu ulic Dąbrowskiego i Pocztowej. Przed wojną te ulice znane były jako ulica Kozia i Szkolna. To w obrębie tych właśnie ulic zostało utworzone getto. Na początku wycieczki uczestnicy dowiedzieli się, że w przed wojną ludność żydowska stanowiła około 60 % populacji Radzynia. Według roczników, na początku lat 20 XX wieku było to około 3,5 tys ludzi. W tym miejscu dowiedzieli się, że likwidację getta i wojnę przeżyło zaledwie około 50 osób. Po przeskanowaniu kodów QR, uczestnicy wycieczki zobaczyli ulicę Kozią i Szkolną w latach przedwojennych. Punktem dziewiątym i dziesiątym zarazem był budynek dawnej szkoły zawodowej na ulicy Armii Krajowej, przy którym znajduje się tablica Pamięci Społeczności Żydowskiej odsłonięta 31.10.2012. W tym miejscu uczestnicy wycieczki dowiedzieli się, że w pobliżu znajdowała się drewniana synagoga, którą zbezcześcili Niemcy, zamieniając ją w stajnię, a którą widzieli po przeskanowaniu kodów w punkcie 4 wycieczki. Poznali również historię budynku szkoły. Na zakończenie wycieczki uczestnicy zostali zapoznani z sylwetkami znamienitych osób wywodzących się lub związanych z Radzyniem. Byli to Gershom Leiner, syn założyciela dynastii chasydzkich rabinów znanej do dnia dzisiejszego jako Izhbitza-Radzin. Józef i Szymon Buchbinder – wybitni malarze, Karol Lipiński – skrzypek i kompozytor, Zenon Przesmycki – poeta i tłumacz oraz Ignacy Potocki. 

Po wycieczce zostało zorganizowane spotkanie z uczestnikami. Każdy miał możliwość wypowiedzenia się. Uczestnicy projektu opowiedzieli, jak pracowali nad przygotowaniem efektu końcowego w postaci wycieczki a jej uczestnicy o swoich wrażeniach ze spaceru. Była to forma ewaluacji projektu. Z głosów zebranych wśród uczestników można zobaczyć jej wpływ na postawy: „Myślę, że w wielu sytuacjach przestanę myśleć stereotypami i będę się starał poznać człowieka bardziej przed tym jak go będę chciał ocenić” – powiedział jeden uczestnik. Ponadto samo uczestnictwo w warsztatach wpłynęło na postrzeganie społeczności żydowskiej „Jestem bardzo zadowolona z warsztatów, a szczególnie z tego, jaki wpływ mają na moje obecne życie. Dzięki nim przestałam postrzegać Żydów jako osoby gorsze i zainteresowałam się ich historią. Miejsca, które mijam codziennie idąc do szkoły nabrały dla mnie szczególnej wartości, gdy dowiedziałam się jak ważne były dla Żydów w dawnych czasach. Na warsztatach nie tylko poznałam kulturę i historię Żydów, ale poznałam także siebie i zmieniłam nastawienie względem innych. Jestem wdzięczna za możliwość uczestnictwa w takim projekcie i chciałabym by były przeprowadzone w jak największej ilości szkół, by upamiętnić historię Żydów oraz zmienić postrzeganie innych u młodych ludzi.” – uczestniczka warsztatów.

Wszyscy entuzjastycznie poparli pomysł, aby wycieczka była na stałe dostępna zarówno dla uczniów, mieszkańców jak i osób odwiedzających Radzyń Podlaski. Mimo niesprzyjającej aury uczniowie- organizatorzy otrzymali pozytywny odzew od uczestników wycieczki. Uczestnicy docenili przede wszystkim ciekawą formę prezentowania zdjęć oraz samą możliwość obejrzenia zdjęć Radzynia, jakiego nie znali. Projekt z pewnością pozostawił po sobie trwałe ślady w historii miasta.  Prezentacja w programie PowerPoint zostanie zamieszczona na stronie internetowej I LO, mapy oraz foldery z kodami QR, które w liczbie 12 kompletów znajdują się w bibliotece szkolnej, będą stanowiły gotowe materiały dla wychowawców innych klas do wykorzystania podczas lekcji wychowawczych. Ponadto, Pani Dyrektor Ewa Grodzka wyraziła inicjatywę i zaoferowała pomoc, aby kody QR mogły zostać na trwałe umieszczone na budynkach w Radzyniu Podlaskim. Uczniowie mają zamiar wykorzystać scenariusz wycieczki, oraz przygotowane materiały i oprowadzić młodzież z Izraela po Radzyniu, przybliżając im historię miasta.

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu. Poprzez restytucję mienia ofiar Holokaustu, Claims Conference wspiera organizacje na całym świecie w działaniach edukacyjnych na temat Holokaustu oraz na rzecz zachowania pamięci o ofiarach Zagłady.

Dziękujemy Friends of the Forum za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu.