Nowy Żmigród

Działała żydowska biblioteka i czytelnia, istniały partie i organizacje młodzieżowe, m.in. Mizrachi, He-Techija, Akiba i Hanoar Hacijoni.

Niemcy do Nowego Żmigrodu wkroczyli we wrześniu 1939 roku. Przeprowadzili wtedy rejestrację Żydów i wstrzymali działalność żydowskich stowarzyszeń. Wiosną 1940 roku niemiecka żandarmeria i gestapo rozstrzelało w Nowym Żmigrodzie 150 Żydów, których później pochowano w zbiorowej mogile na lokalnym cmentarzu żydowskim. W 1941 roku 800 nowożmigrodzkich Żydów odizolowano w utworzonym przez Niemców getcie. Zamknięto w nim również Żydów między innymi z Osieki i Krempnej oraz grupę przesiedloną z Krosna. Na początku roku 1942 miały również miejsce rozstrzelania na miejscowym cmentarzu żydowskim. 7 lipca 1942 roku w czasie likwidacji nowożmigrodzkiego getta, w którym ostatecznie znalazło się około 2800 Żydów, Niemcy zamordowali na Hałbowie 1257 Żydów (w tym rabina Arona Halberstama), a następnych 40 osób na miejscowym cmentarzu żydowskim. Tydzień później do obozu w Płaszowie wysłano ponad 500 osób, a 15 sierpnia następne 150 do obozu w Zasławiu. Jesienią 1942 roku pozostałych w getcie zabrano do obozu zagłady w Bełżcu.

Sprawą najżywiej przez uczniów poruszaną na warsztatach była kwestia różnorodności, czyli tego, kto może się kryć pod pojęciem Żyda. Jak wygląda współczesna tożsamość żydowska zarówno polska, jak i amerykańska czy izraelska?

fot. A.Stasiuk, J.Szkarłat

Przygotowując się do wycieczki zorganizowanej dla swoich szkolnych koleżanek i kolegów uczniowie próbowali zrekonstruować wygląd przedwojennego Nowego Żmigrodu. Informacji szukali w internecie, bibliotece, pytali lokalnych historyków. Krążyli po miejscowości, pojechali na Hałbów, spacerowali po cmentarzu i rozmawiali ze starszymi mieszkańcami. Starali się wydobyć wspomnienia o żydowskich właścicielach dawnych sklepików i warsztatów.

Podczas czerwcowej wycieczki poprowadzili gości w miejsca, które przed wojną były ważne dla życia żydowskiego w Nowym Żmigrodzie. Byli na przykład tam, gdzie kiedyś stał cheder. W tym miejscu uczestnicy spaceru usłyszeli o religijnych szkołach dla żydowskich chłopców i o bar micwie, czyli uroczystości, podczas której żydowski chłopiec staje się pełnoletni wobec prawa.

Kolejna z przewodniczek pokazała pozostałym miejsce, w którym stoi mur. Mówi się, że podtrzymywał on kiedyś synagogę. O samej synagodze jedna z uczennic opowiedziała na ul. Basztowej przy placu Zamkowym, tam, gdzie kiedyś stała synagoga. Zebrani dowiedzieli się jaką funkcję pełniła w judaizmie. Obecnie  po synagodze wzniesionej na początku XVII wieku nie ma śladu, została zniszczona w 1944 roku. Po stojącym kiedyś obok bejt midrasz również nic nie pozostało.

Później cała grupa poszła na żydowski cmentarz, na którym uczniowie opowiedzieli o jego historii i o żydowskich zwyczajach związanych z pogrzebami.

Ocalały i otoczony opieką kirkut leży kilkaset metrów od rynku, blisko drogi, roztacza się z niego widok na pobliskie wzgórza.

Dobrze zachowane macewy stoją między drzewami. Uczniowie mówili o tym, czym dla Żydów jest cmentarz, o tym, że to miejsce jest jedocześnie święte i rytualnie nieczyste. Poza tym wyjaśnili, według jakiej hierarchii chowa się zmarłych i dlaczego na grobach kładzie się kamyki. Co oznacza na nagrobku księga, a co złamana świeca?

Na rynku dziewczyny opowiadały o przedwojennej nowożmigrodzkiej społeczności żydowskiej i jej relacjach z Polakami. Goście usłyszeli czym Żydzi się zajmowali, jakie mieli sklepy, w jakim języku mówili. Tutaj też jedna z uczennic opowiedziała w kilku zdaniach o doktorze Mendlu, który mieszkał przy ulicy Mickiewicza 16, w domu dzisiaj znajdującym się naprzeciwko liceum. W tym samym miejscu gimnazjalistki opowiedziały grupie o żydowskich świętach, między innymi o szabacie, Jom Kippur, Chanuce i święcie Purim. Opowiadając o kuchni żydowskiej, o tym czym się różniła ona od polskiej, mówiły o koszerności, rytualnym uboju i częstowały faworkami, jabłkami oraz miodem. Tłumaczyły również i pokazywały, jak wyglądał przed wojną rynek, jak był zabudowany, gdzie sięgał i jakim kamieniem wybrukowana była droga.

Na końcu uczniowie zaprowadzili gości pod tablicę upamiętniającą mord Żydów na Przełęczy Hałbów, Miejsce jest zadbane, stoi na nim tablica, a co roku odbywają się tam uroczystości upamiętniające ofiary lipcowej egzekucji. Tu jeden z uczniów opowiedział o tym, czyją śmierć upamiętnia to miejsce.

fot. A.Stasiuk, J.Szkarłat

Więcej informacji o Nowym Żmigrodzie znajdziesz na stronie Wirtualny Sztetl:

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu. Poprzez restytucję mienia ofiar Holokaustu, Claims Conference wspiera organizacje na całym świecie w działaniach edukacyjnych na temat Holokaustu oraz na rzecz zachowania pamięci o ofiarach Zagłady.

Dziękujemy Friends of the Forum za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu.