Każdego roku do grona szkół, które kontynuują działania poświęcone pamięci o społeczności żydowskiej swoich miejscowości rozpoczęte w ramach programu Szkoła Dialogu, dołączają kolejne placówki. Choć rok 2021 jako kolejny upływał pod znakiem pandemii, w pracę w obszarze lokalnej  historii i relacji polsko-żydowskich włączyło się 21 szkół. W wielu przypadkach sytuacja na świecie znacznie utrudniła zwyczajowe aktywności podejmowane przez szkoły, takie jak spotkania, wydarzenia otwarte czy spacery. Pomimo wielu trudności uczennice, uczniowie, nauczyciele i nauczycielki podjęli mnóstwo inicjatyw na rzecz pamięci i pamiętania o Żydach.

Zdobywanie wiedzy

Zarówno młodzież, jak i nauczyciele często podkreślają szczególną wartość, jaką jest zdobywanie i poszerzanie wiedzy. Daje to możliwość lepszego poznania tematu, a także większą motywację, aby dzielić się uzyskanymi informacjami czy przeczytanymi lub usłyszanymi historiami.

Jednym z chętnie wybieranych sposobów zdobywania wiedzy są wizyty w muzeach i miejscach pamięci. Uczniowie i uczennice z Dobrej i Szamotuł wybrali się na wizytę studyjną, natomiast młodzież z Włocławka wzięła udział w zajęciach online w Muzeum byłego niemieckiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem oraz w wizycie studyjnej online w Muzeum Auschwitz – Birkenau. Młodzież z Szydłowca otrzymała porządną dawkę wiedzy ogólnej dotyczącej historii i tradycji żydowskich podczas wizyty w Muzeum Żydów Polskich POLIN w Warszawie, natomiast uczennice z Pniew zgłębiały tajniki tworzenia świec hawdalowych w ramach festiwalu kultury żydowskiej Simchat Chajim.

Wiele grup zajęło się również poszukiwaniami informacji dotyczących dawnych mieszkańców ich miejscowości, korzystając m.in. z baz Archiwum Ringelbluma czy Jad Waszem. Niemal we wszystkich szkołach kontynuujących zostały przeprowadzone zajęcia na podstawie scenariuszy lekcji przygotowanych przez Forum Dialogu. Swoją wiedzę poszerzają nie tylko uczniowie i uczennice, ale też  nauczyciele i nauczycielki – opiekunowie i opiekunki grup. W ubiegłym roku w webinariach, szkoleniach, spotkaniach online i konferencjach organizowanych przez Forum Dialogu, Muzeum Żydów Polskich, Instytut Jad Waszem, Muzeum Żydowskie Galicja, Żydowski Instytut Historyczny czy Muzeum Polaków Ratujących Żydów wzięli udział nauczyciele z Trzebini, Kikołu, Częstochowy, X Liceum Ogólnokształcącego im. Królowej Jadwigi w Warszawie, Szamotuł, Krzepic, Wielunia, Bydgoszczy, Przemyśla.

Przekazywanie wiedzy

Uczniowie i uczennice angażujący się w działania dotyczące pamięci i upamiętniania Żydów w ramach kontynuacji Szkoły Dialogu podejmują wiele inicjatyw, aby wiedza, którą zyskali byłą przekazywana dalej – społeczności lokalnej, ale nie tylko, tak jak np. miało to miejsce w Dąbrowie Białostockiej,  gdzie zorganizowano spacer historyczny śladami Żydów dla młodzieży z Białorusi. W Legionowie zaproponowano mieszkańcom miasta i uczniom spacer edukacyjny po Ludwisinie, czyli dzielnicy, gdzie w trakcie II wojny światowej Niemcy założyli getto. Również w Bydgoszczy, Szamotułach i Wieluniu młodzież ruszyła na szlak, zapraszając swoich rówieśników do podążania za nimi śladami społeczności żydowskich.

W wielu miejscach organizowano lekcje o kulturze i tradycjach żydowskich dla młodszych uczniów, tak jak w Pniewach, Bydgoszczy, Włocławku. W Trzebini zostało zorganizowane spotkanie z absolwentką szkoły, biorącą udział w Szkole Dialogu w 2018 roku. Młodzież dzieli się swoją wiedzą również poprzez tworzenie gazetek okolicznościowych, tak jak np. w Jędrzejowie czy prowadzenie stron internetowych i fanpage’ów na portalu Facebook, tak jak w XL Liceum Ogólnokształcącym z Oddziałami Dwujęzycznymi im. S. Żeromskiego w Warszawie, Brzesku, Włocławku, Wieluniu, Dąbrowie Białostockiej, X Liceum Ogólnokształcącym im. Królowej Jadwigi w Warszawie. Dzięki zdobytej wiedzy i własnym talentom uczniowie i uczennice biorą również udział w wielu konkursach. Przedstawiciele szkół z Wielunia i Kikołu wzięli udział w organizowanym przez Uniwersytet Chapmana Annual Holocaust Art & Writing Contest. Uczennica z Bielska-Białej przeszła do finału Międzynarodowego Konkursu Literackiego na temat Holokaustu pt. „Kto ratuje jedno życie…” i wygrała wyjazd na finał konkursu do Bułgarii w czerwcu 2021. X Liceum Ogólnokształcące im. Królowej Jadwigi w Warszawie otrzymało wyróżnienie kapituły Warszawskiej Nagrody Edukacyjnej im. Marka Edelmana „za odkrywanie spersonalizowanej – dzięki poznaniu sylwetek absolwentek szkoły żydowskiego i polskiego pochodzenia – wspólnej historii i dziedzictwa”.

Strażnicy pamięci

W wielu miejscowościach, w których działają uczennice, uczniowie, nauczyciele i nauczycielki związani ze Szkołą Dialogu, dziedzictwo materialne jest w kiepskim stanie, a czasami można odnaleźć tylko niewielkie pozostałości bytności Żydów lub nie ma ich wcale. Dlatego tak ważna jest misja zadbania, aby te ostatnie okruchy pamięci w postaci budynków, macew nie zniknęły całkowicie. W Bielsku-Białej, Warszawie, Jędrzejowie, Brzesku, Przemyślu, Wieluniu, Szydłowcu uczniowie stale opiekują się cmentarzami żydowskimi – porządkują, a czasem, tak jak w Dąbrowie Białostockiej, również podejmują się inwentaryzacji macew. W Szamotułach uczennice i uczniowie wzięli udział w uroczystościach upamiętniających cmentarz żydowski, podczas których umieszczono Kamień Pamięci, który będzie przypominać o żydowskiej nekropolii zniszczonej przez Niemców na początku II wojny światowej. W Krzepicach podczas porządkowania terenu cmentarza młodzież postawiła na współpracę i do wspólnych działań zaprosiła Koło Sympatyków Krzepic „Bieszcza” i Krzepickie Koło Kolekcjonerów oraz Gminny Ośrodek Kultury. W Bydgoszczy uczniowie starszych klas pomagali w pracach związanych z promocją i odnowieniem kuczki w Starym Fordonie (dzielnicy miasta).

W każdej szkole kontynuującej działania nauczyciel i młodzież angażuje się w pamiętanie i przypominanie lokalnej społeczności o ważnych rocznicach. 27 stycznia, w Międzynarodowym Dniu Pamięci i Ofiarach Holokaustu, w Wieluniu uczennice, uczniowie oraz nauczycielka zmobilizowali społeczność szkolną do udziału w międzynarodowym projekcie #Weremember. W Przemyślu odbyła się wspólna modlitwa i złożenie kwiatów przy tablicy upamiętniającej ofiary getta żydowskiego, a także uczczenie miejsca stracenia Michała Kruka, przemyślanina, który za pomoc Żydom został publicznie powieszony „ku przestrodze” dla innych. 19 kwietnia, w rocznicę wybuchu w getcie warszawskim i Dniu Pamięci o Holokauście i Przeciwdziałaniu Zbrodniom Przeciwko Ludzkości, w akcję „Żonkile” włączyły się wszystkie zaangażowane szkoły.

W kontekście działań lokalnych i poczucia przynależności do konkretnego miejsca szczególnie istotne są te rocznice, które dotyczą Żydów, którzy niegdyś stanowili część społeczeństwa miejscowości związanych z uczniami i uczennicami.

W Legionowie młodzież zorganizowała wspólnie z Muzeum Historycznym w Legionowie i Urzędem Miasta obchody upamiętniające 79. rocznicę Zagłady ludności legionowskiego getta. W pobliżu nieistniejącego wejścia na teren getta posadzili Dąb Pamięci i wbili w ziemię specjalnie przygotowaną tabliczkę informacyjną. W Częstochowie, w której obchodzono Rok Pamięci o Ofiarach Częstochowskiego Getta, ustanowionego uchwałą Rady Miasta w związku z 80. rocznicą utworzenia getta żydowskiego, odbył się szereg wydarzeń upamiętniających, między innymi konkurs na projekt graficzny upamiętniający istnienie getta w Częstochowie, konkurs recytatorski poezji i prozy Irit Amiel, spotkanie online z Ambasadorem RP w Izraelu i Przewodniczącym związku Żydów Częstochowian w Izraelu. W Szydłowcu upamiętniono 78 rocznicę deportacji Żydów. W ramach obchodów, na bramie cmentarza młodzież umieściła baner o treści: „Kto nie pamięta historii, skazany jest na jej ponowne przeżycie”.  W Wieluniu wspólnie z władzami miejskimi uczczono 79. rocznicę likwidacji getta, a w Brzesku młodzież włączyła się w organizację marszu pamięci.

Zawiązywanie więzi

Coś, co wielokrotnie pozwala podtrzymać zainteresowanie i chęć dalszego działania, to nawiązywanie kontaktów z Ocalałymi, potomkami Żydów z danej miejscowości, grupami młodzieży z Izraela czy ekspertami z Polski i świata. Z potomkiem Żydów z Dąbrowy Białostockiej – Markiem Podwalem i Ocalałym Leonem Weintraubem z Dobrej nauczyciele i młodzież z tamtych miejscowości spotyka się i utrzymuje więź od wielu lat. Uczennice z Brzeska nawiązały kontakt i przeprowadziły wywiad z prawnuczką Henocha Klapholza – współzałożyciela brzeskiego liceum, a w Bielsku-Białej nauczycielka trzymająca pieczę nad kontynuacją działań w ramach Szkoły Dialogu rozpoczęła korespondencję z potomkami zamieszkującymi USA. We Włocławku i Częstochowie młodzież pozostaje w kontakcie z ziomkostwami w Izraelu, dodatkowo uczniowie i uczennice z Włocławka nawiązali współpracę z Uniwersytetem Alabama, a Częstochowianie ze szkołami w Modi’in i Petach Tikwa.