| 2012 |
Jasło
Zespół Szkół Społecznych im. Adama Mickiewicza
Zespół Szkół Społecznych im. Adama Mickiewicza
| 2012 |
Jasło jest miasteczkiem w południowo-wschodniej Polsce, w województwie podkarpackim. Podobno sama nazwa pochodzi od przepływającej przez miasto rzeki Jasiołki.
W Jaśle Żydzi najpierw nie mogli się osiedlać, potem dzięki Kazimierzowi Wielkiemu to się udało, później z powodu „de non tolerandis Judaeis” ponownie nie mogli, a po pierwszym rozbiorze znowu się okazało, że mogą i nikt im tego nie zabroni. Wtedy społeczność żydowska zaczęła się tworzyć, powiększać i często asymilować. Zajmowała się przede wszystkim handlem, miała swoje Towarzystwo Kredytowe. W drugiej połowie XIX wieku powstała mykwa dla kobiet, cheder i bóżnica, a wreszcie gmina żydowska. W 1905 roku na miejscu Kociego Zamku, starego dworu obronnego, zbudowano synagogę.
Młodzi Żydzi należeli do organizacji niepodległościowych, niektórzy byli skautami, wspierali polskie wojsko. Kupcy zapewniali wełnę i papierosy Legionom Polskim. Brali udział w uroczystościach narodowych i akcjach patriotycznych. W okresie międzywojennym Żydzi stanowili 25% dziesięciotysięcznego miasteczka. Zajmowali się szewstwem, fryzjerstwem i krawiectwem. Wśród zamożniejszych byli lekarze i adwokaci.
Mieli dwie cegielnie, fabrykę pasty do butów Luna, garbarnię i zakład szczotek, młyny oraz tartaki, karczmy i przedsiębiorstwa przewozowe. Gdy się zaczęła wojna, wszystkich Żydów zliczono i zarejestrowano. Zabroniono im przeprowadzania się i w ogóle podróżowania publicznymi środkami transportu. Odebrano im prawo działalności politycznej, oświatowej i kulturalnej. Pod koniec września, w Jom Kipur, Niemcy wysadzili synagogę. Ostatnim rabinem był Meilech Zukerman.
W zimie 1942 roku na cmentarzu żydowskim w Jaśle Niemcy zamordowali około 40 lub trochę więcej Żydów. Pod koniec maja zastrzelili 1500 Żydów z Jasła w lesie w Warzycach. Na początku czerwca odbyła się następna egzekucja, kolejna w lipcu w lesie w Krajowicach. W sumie zamordowano 260 Żydów z Frysztaka, Kołaczyc i Bieździedzy. Wiosną 1942 roku Niemcy utworzyli getto. Oprócz jasielskich Żydów umieszczono w nim Żydów między innymi z Frysztaka, Jedlicza i Bieździedzy oraz część przesiedlonych z getta krośnieńskiego. Większość Żydów wywieziono niedługo potem do obozu zagłady w Bełżcu, małą grupę do obozu w Szebiniach. Do Bełżca wywieziono też kilkunastu Polaków z Jasła, którzy wcześniej pomagali Żydom ukryć się i przeżyć. Niewywiezionych Żydów zmuszono do pracy.
W lipcu 1943 roku gestapo znalazło i zastrzeliło jeszcze 19 Żydów, którzy ukrywali się niedaleko Osobnicy. Trzy dni później 3 sierpnia 1943 roku w lesie w Warzycach zastrzelono około 690 Żydów z Jasła. Miasto zostało doszczętnie zniszczone, nie przetrwało nic, co kiedyś należało do ludności żydowskiej, z wyjątkiem jednej ze ścian synagogi. Na zaniedbanym cmentarzu leżą już mało czytelne nagrobki. Ofiary egzekucji upamiętnia stojący tam pomnik.
Szkoła uczniów biorących udział w warsztatach i projekcie jest położona daleko od centrum, daleko od miejsca po synagodze i od cmentarza żydowskiego, więc na zorganizowaną przez siebie wycieczkę 28 maja uczniowie zamówili autobus. Chcieli zrekonstruować w wyobraźni miasto, po którym teraz nie ma śladu. Pragnęli przywołać zapomnianą historię, zaniedbaną i pozostawioną samą sobie. Chcieli pokazać uczestnikom, gdzie kiedyś mieszkali Żydzi, gdzie stała synagoga, co z niej pozostało do dzisiaj, gdzie był cheder, gdzie mykwa, a gdzie cmentarz, o którym mało kto wie. Od urzędu miasta odebrali więc klucze i pojechali na ulicę Floriańską, koło domu z numerem 96. Cmentarz jest rzadko odwiedzany, wszystko trochę zardzewiałe, otwierali więc bramkę dłuższy czas. Ktoś opowiedział historię cmentarza, ktoś zaprowadził pod pomnik, pokazał leżące macewy. Kiedyś było ich około 100, z marmuru, piaskowca i granitu.
Na niektórych można jeszcze dostrzec jakieś inskrypcje. Oprócz mieszkańców Jasła są tam pochowani żołnierze żydowscy, którzy umarli podczas I wojny światowej, służąc w armii austriackiej. Jest też grób zbiorowy, nieoznakowany. Pochowano tam około 200 Żydów z Jasła zamordowanych 11 września 1942 roku.
Później uczestnicy wycieczki pojechali do Jasielskiego Domu Kultury. Była tam wystawa ,,Chasydzi” Roberta Podkulskiego przedstawiająca 30 zdjęć Żydów pielgrzymujących do Leżajska do grobu cadyka Elimelecha Weissbluma. Wszyscy wpisali się do księgi pamiątkowej. Podczas krótkiego spaceru zatrzymali się w miejscu, gdzie kiedyś znajdował się dom Hugo Steinhausa. Padał deszcz, uczestnicy wycieczki marzli, ale stali i słuchali z większym albo mniejszym zainteresowaniem. Tak to już przecież jest. Hugo Steinahus był matematykiem, profesorem, aforystą i przedstawicielem lwowskiej szkoły matematycznej. Podobno jego dowcip był cięty, a śmiech zaraźliwy. Później przenieśli się na miejsce byłej szkoły żydowskiej, a następnie tam, gdzie kiedyś była Wielka Synagoga, a teraz jest mały dom handlowy. Dzięki miłym i uczynnym paniom fryzjerkom udało im się zobaczyć resztki starego muru i podziemia synagogi. Wycieczka skończyła się w miejscu, gdzie jest targ, a kiedyś było getto.
Dowiedziałam się bardzo wiele o kulturze żydowskiej. Nie wiedziałam, że w Jaśle znajdowało się aż tylu Żydów. Niestety nikt o nich nie wspomina, zaszli oni w zapomnienie. Przed wojną na ziemi jasielskiej znajdowała się synagoga, niestety został po niej tylko kawałek muru. Jest także cmentarz żydowski, jednak nikt o niego nie dba.
Uczestniczka warsztatów
W mojej szkole odbywają się warsztaty o życiu Żydów, które bardzo mnie zainteresowały. Nie wiem jeszcze wiele na ten temat, ale myślę że szybko uzupełnię swoje braki (…) Mało rzeczy zachowało się do dnia dzisiejszego i także mało osób pamięta o tym, że kiedyś miasto to w dużym stopniu zamieszkiwali także ludzie pochodzenia żydowskiego.
Uczestnik warsztatów
Szkoła:
Zespół Szkół Społecznych im. Adama Mickiewicza
Uczniowie:
klasy I-II
Nauczycielka:
Ewa Wajda
Trenerki:
Katarzyna Czajkowska-Łukasiewicz, Magda Maślak
Więcej informacji o Jaśle znajdziesz na stronie Wirtualny Sztetl:
Program Szkoła Dialogu w Jaśle został zrealizowany dzięki wsparciu HARVEYA KRUEGERA.
Dziękujemy Friends of the Forum za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu.
