Kutno

Do wybuchu Drugiej Wojny Światowej synagoga przetrwała w niemal nienaruszonym stanie. Zniszczyli ją Niemcy w 1942 roku, w trakcie likwidacji miejscowej społeczności żydowskiej. Obecnie miejsce po obiekcie jest zabudowane. Na rogu ulicy ustawiono pamiątkowy głaz z tablicą, która ma przypominać o niemieckiej zbrodni na żydowskiej ludności Kutna i o istnieniu synagogi. Na przełomie XVIII i XIX wieku Kutno było ważnym ośrodkiem studiowania Tory. W tym samym czasie do Kutna dotarł oświeceniowy ruch Haskali, poddający w wątpliwość nauki wynikłe z rabinicznej interpretacji Pięcioksięgu i namawiający do integracji z nieżydowską częścią społeczności. W kutnowskich jesziwach studiowały takie znakomitości, jak Nachum Sokołow (1859–1936) i Szalom Asz (1880–1957). Ten ostatni był zresztą rodowitym kutnowianinem, wspominającym rodzinne miasto w licznych tekstach literackich. Jedną z placówek edukacyjnych, gdzie uczęszczały dzieci żydowskie było gimnazjum na ul. 3 maja 34. W bibliotece gimnazjum znajdowało się 550 tomów książek. Obecnie jest to budynek zamieniony na mieszkania prywatne. W Kutnie znajdowało się też kilka chederów. Jednym z nich była szkoła żydowska na ul. T. Kościuszki. Została ona założona w 1916 roku, w czasie trwania Pierwszej Wojny Światowej. Oficjalna nazwa tej placówki edukacyjnej to Szkoła Powszechna nr 3 dla uczniów-Żydów. Wcześniej prawdopodobnie znajdowała się tam pensja dla bogatych dziewcząt, którą prowadziła Helena Iberalowa. Szkoła nazywana była potocznie „szabasówką”.

Pojedyncze kamienice, które można znaleźć w mieście zostały znacznie przebudowane. Również cmentarz żydowski jest zniszczony. Jedynym miejscem, choć niezupełnie zachowanym jest budynek i hale cukrowni Konstancja, założonej w 1865 roku.

Brak namacalnych śladów bytności społeczności żydowskiej w Kutnie w żaden sposób nie wpłynął na zapał uczniów do odkrywania tajemnic ich miasta. Uczniowie włożyli ogrom pracy nie tylko w zbadanie losów żydowskich mieszkańców, przygotowanie wycieczki ich śladami  ale również w dodatkowe inicjatywy towarzyszące projektowi. Warto podkreślić że w projekcie uczestniczyło aż 34 uczniów i każdy z nich był zaangażowany w realizację projektu. Jak podkreślają trenerzy prowadzący warsztaty Szkoły Dialogu, uczniowie umiejętnie pracowali w grupie, szczególnie że reprezentowali dwie różne szkoły i mieli ograniczone możliwości spotkań w czasie zajęć szkolnych. 

fot. Sz.Gotowski, S.Niemojewski

Część uczniów miała już doświadczenie projektowe i wiedzę dotyczącą kultury żydowskiej zdobyte podczas projektu dedykowanemu Szalomowi Aszowi, pisarzowi pochodzącemu z Kutna. Na uwagę zasługuje również współpraca jaką nawiązali z władzami miasta, instytucjami kultury i innymi placówkami oświatowymi a także prywatnymi przedsiębiorcami.  Uczniowie wykazali się dużą samodzielnością w realizacji projektu, sami wykonywali wszystkie zadania od wyszukiwania informacji, poprzez ich opracowanie i wdrożenie w program wycieczki, jak również w kwestii pozyskiwania sponsorów. Nauczyciele i szkoła okazali uczniom duże wsparcie, jednakże to uczniowie byli w pełni odpowiedzialni za realizację projektu. Oprócz klasycznej wycieczki, wzbogaconej o elementy quizu i zagadek, uczniowie przygotowali happening w formie tańca żydowskiego na rynku miasta. Uczestnicy mogli nauczyć się tańca oraz piosenki w języku jidysz. Wycieczka została bardzo dobrze udokumentowana. Nie tylko napisano scenariusz z wycieczki do dalszego wykorzystania przez nauczycieli, ale również nagrano film z przebiegu wycieczki.   Ponadto działania dodatkowe poskutkowały stworzeniem trwałych efektów projektów takich jak: gra komputerowa, blog z informacjami, czy też tablice informacyjne na cmentarzu żydowskim. Uczniowie mogli wykazać się umiejętnościami organizacyjnymi podczas dwóch wystaw: prac plastycznych i fotograficznych. Pierwsza z nich prezentowała prace plastyczne jednej z uczennic, Aleksandry Netkowskiej z klasy III gimnazjum ze SP nr 7, poświęcone miejscom związanym z kulturą żydowską w przestrzeni Kutna, a druga zaprezentowała fotografie ukazujące życie kutnowskich Żydów. Uczniowie zorganizowali i wzięli udział w spotkaniach ze znawcami kultury żydowskiej z ich miasta. Ponadto uczniowie wzięli udział w szeregu wycieczek wprowadzających w świat kultury żydowskiej, podczas których uczniowie odwiedzili takie instytucje jak: Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie, Muzeum Żydów Mazowieckich w Płocku oraz  zwiedzili miejscowości związane z kulturą i historią Żydów Kazimierz Dolny, Janowiec czy Łódź. W czasie swych poszukiwań uczniowie uczniowie analizowali źródła archiwalne w Archiwum Państwowym w Płocku, oddział w Kutnie. Aby sprawdzić wiedzę mieszkańców swojego miasta uczniowie przeprowadzili uliczną sondę, pytając przechodniów co wiedzą na temat kutnowskich Żydów. Wiedza mieszkańców mogła zostać zweryfikowana podczas wycieczki która odbyła się 8 grudnia 2017 roku. Zimowa aura nie przeszkodziła zaproszonym gościom by stawić się wyjątkowo licznie w liczbie około 80 osób. Wycieczka uczniowska prowadziła od rynku, gdzie uczniowie zaczęli pokazem tańca żydowskiego i opowiedzieli o historii miasta i jego żydowskich mieszkańcach. Żydzi w Kutnie zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Czynnikiem korzystnie wpływającym na rozwój miejscowej gospodarki było połączenie kolejowe Kutna z Bydgoszczą i Warszawą, a z czasem także Płockiem i Łodzią. W okresie międzywojennym Żydzi mieli znaczący udział w handlu: 66% ogółu działających przedsiębiorstw w przemyśle i bankowości w mieście należało do Żydów. Byli także właścicielami 20% nieruchomości istniejących w mieście. Część domów żydowskich znajdowała się w samym rynku w Kutnie. Najczęściej dolna część budynku opatrzona była dużymi witrynami sklepowymi lub warsztatowymi, natomiast w górnej części znajdowały się mieszkania prywatne.

Kolejnym punktem było miejsce, w którym niegdyś stała synagoga i mykwa, w tym miejscu uczniowie przywołali treści związane z religijnością Żydów. Kolejne na trasie wycieczki znalazły się cheder (tu była mowa o edukacji, językach i życiu kulturalnym), po czym idąc między przedwojennymi kamienicami uczniowie opowiedzieli jak wyglądało życie społeczne i relacje mieszkańców przed wojną, a także przybliżyli twórczość i życiorys Szaloma Asza pochodzącego z ich miasta. Kolejnym punktem planu była wizyta na cmentarzu żydowskim, gdzie uczniowie przywiązywali wiele uwagi miejscu, które wymaga dostatecznego szacunku mimo, że na cmentarzu nie ma już macew. Cmentarz żydowski w Kutnie jest położony na rozległym wzniesieniu, pomiędzy ulicami: Jana Sobieskiego, Zdrojową i Jana Tarnowskiego. Dojście do cmentarza jest możliwe od strony ul. Spokojnej. Nekropolia została założona w 1793 roku. Trudno obecnie odtworzyć liczbę nagrobków i wygląd kirkutu. W okresie dwudziestolecia międzywojennego wśród nagrobków wyróżniał się ohel rabina Trunka. Do jego grobu pielgrzymowali pobożni Żydzi.

Podczas Drugiej Wojny Światowej Niemcy zniszczyli cmentarz. Nagrobki wykorzystano do utwardzenia chodników, placów i podwórek domów zajętych przez Niemców. Okupanci planowali wybudowanie na nekropolii pomnika Zwycięstwa III Rzeszy. Cmentarz jest miejscem spoczynku Żydów zmarłych lub zamordowanych w kutnowskim getcie oraz miejscem egzekucji miejscowej ludności żydowskiej. Po wojnie ocaleni kutnowscy Żydzi pogrzebali na cmentarzu prochy bliskich przywiezione z niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Odsłonięto wtedy pomnik ofiar Zagłady. Była to stylizowana na macewę płyta z gwiazdą Dawida w zwieńczeniu i napisem w językach hebrajskim i polskim. Niestety pomnik ten został zniszczony. W latach 80. XX wieku kutnowscy społecznicy odzyskali część macew, które obecnie znajdują się w Muzeum Regionalnym w Kutnie. Obszar cmentarza jest w dalszym ciągu zaniedbany.

 Kolejnym i ostatnim już punktem było miejsce dawnego getta na terenie cukrowni „Konstancja”, które okazało się zupełnie nowym i dość odkrywczym dla uczniów – gdyż nikt z nich nigdy wcześniej tam nie był. Założycielem jej był znany przemysłowiec i finansista Leon Epstein. Była to duża i dobrze pod względem technicznym wyposażona cukrownia. Po pewnym czasie stała się własnością „Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Cukru i Rafinerii”, przy czym nadal poważny pakiet akcji posiadała rodzina Epsteinów, która odgrywała bardzo dużą rolę w zarządzie tego towarzystwa. Była to jedna z największych cukrowni w powiecie kutnowskim. Przypuszczalnie kryzys gospodarczy pod koniec lat dwudziestych doprowadził do jej zamknięcia. W okresie Drugiej Wojny Światowej na terenie dawnej cukrowni zorganizowane było kutnowskie getto. Później mieściły się tam magazyny zbożowe. Obecnie z dawnej cukrowni zachowały się 4 murowane budynki mieszkalne oraz 4 budynki produkcyjne, murowane, kryte papą. Obecnie ta nieruchomość jest własnością Kutnowskich Zakładów Drobiarskich „Exdrob” S.A. w którym   Przy wejściu na teren wmurowana jest tablica pamiątkowa upamiętniająca to miejsce.

Po drodze do cukrowni uczniowie zatrzymali się przy dworku modrzewiowym – siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej i Willi Holzmana opowiadając o znanych sylwetkach swoich przedwojennych mieszkańców. Każdy z punktów na trasie wycieczki był dostosowany do odbiorców, uczniowie mieli przygotowane krótkie informacje o każdym z miejsc, fotografie i pomoce naukowe (tefilin, Torę, jad etc.). Każde takie wystąpienie było uzupełnione w quiz, zabawę słowną, bądź zadanie logiczne, czy ćwiczenie z pisania liter hebrajskich. Pomiędzy punktami wycieczki uczniowie zadbali o przerwę na herbatę, pączki i poszczególne atrakcje.

Zarówno udział w wycieczce, jak i całym projekcie, był bardzo intensywnym doświadczeniem dla uczestników, często zmieniającym nastawienie do mniejszości jak i kształtującym nowe postawy opierające się na otwartości i dialogu międzykulturowym. Jedna z uczestniczek projektu powiedziała:

„Chcę, aby jak najwięcej ludzi zmieniło pogląd nie tylko na temat Żydów, ale także każdego normalnego człowieka, mnie, ciebie, czy kogokolwiek innego. Nauczmy się być sobą, nauczmy się traktować innych jak siebie, bo mimo wielu różnic, wiele nas łączy. Nie patrzmy na stereotypy, rzeczy, na które ktoś nie miał wpływu. Patrzmy na to, co osiągnął tym, jaki jest, jakiego siebie wykreował. Zacznijmy poznawać ludzi, a nie ich oceniać. Spróbujmy zacząć tak postrzegać świat.” Inni uczestnicy zwracali uwagę na wiedzę i umiejętności jakie zdobyli podczas pracy przy projekcie: „Poznałam historię żydowskich rodzin i Izraela. Zafascynowała mnie różnorodność mieszkańców tego kraju. Wszelkie działania: taniec, muzyka, tworzenie map myśli, gry i zabawy, odszukiwanie informacji, praca zespołowa, sprawiły, że miło spędzałam wolny czas i rozwijałam się. Oprócz tego zwiększyłam swój szacunek do innych i lepiej poznałam siebie.”

Projekt współfinansowany z darowizn osób prywatnych poprzez CAF Canada.