Opole Lubelskie

W szczytowym momencie w getcie opolskim przebywało od 11 000 do 14 000 osób. Dzięki środkom przyznanym przez Główny Komitet Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie, w Opolu Lubelskim działała przez krótki okres kuchnia ludowa dożywiająca najuboższych. Przebywający w getcie lekarze z Wiednia założyli niewielki szpital (w budynku Tuszyńskich). Żydzi z opolskiego getta zatrudniani byli przymusowo do pracy w cukrowni, przy pracach porządkowych, a także przy pracach drogowych i rolnych w okolicznych majątkach, m.in. w Niezdowie, Janiszkowicach, Górnej Owczarni, Łaziskach. Wyjście z getta dawało możliwość zdobycia pożywienia i nawiązanie kontaktu z Polakami. Powolna likwidacja getta rozpoczęła się 31 marca 1942 r. Większość Żydów trafiła do obozu zagłady w Sobiborze i Bełżcu. Część przepędzono pieszo do obozu pracy w Poniatowej, gdzie większość rozstrzelano 4 listopada 1943 r. Według części źródeł ok. 500 osobom udało się zbiec i ukryć się w domach polskich rodzin i okolicznych lasach, gdzie wielu młodych mężczyzn przyłączyło się do oddziałów partyzanckich.

Obecnie na terenie Opola nie zachował się żaden budynek czy obiekt nawiązujący do historii tutejszej społeczności żydowskiej. Na cmentarzu żydowskim przy ul. Józefowskiej założonym prawdopodobnie w 1650 roku zachowały się pojedyncze fragmenty nagrobków. Źródła mówią o tym, że znajdował się ohel oraz drugi budynek, prawdopodobnie służący jako dom przedpogrzebowy. Cmentarz został zniszczony podczas drugiej wojny światowej przez nazistów, którzy używali macewy do utwardzania ulic i chodników. Kamienny budulec był wykorzystywany również przez okoliczną ludność. Teren cmentarny ogrodzono siatką w latach sześćdziesiątych. Uczniowie z klas II i III gimnazjum zaplanowali bardzo różnorodne formy realizacji swojego projektu i zdecydowali się dotrzeć do kilku grup odbiorców: swoich rówieśników, władz miasta, chętnych mieszkańców Opola, seniorów. Przygotowując materiały korzystali z różnych źródeł, w tym wzięli udział w oprowadzaniu po śladach żydowskiej społeczności w Opolu, zrealizowanej przez lokalnego przewodnika, Sławomira Szczęsnego. Przygotowując każde działanie przemyśleli formę pod kątem potrzeb wybranych przez siebie grup docelowych projektu. Dzięki temu przygotowana przez nich wycieczka została połączona z grą miejską, której ostatnim elementem był quiz sprawdzający wiedzę zdobytą przez uczestników. Forma i przygotowane materiały zostały dostosowane do potrzeb starszych uczniów szkoły podstawowej (klasy VI i VII) i gimnazjum. Gra miejska, skierowana do gimnazjalistów była przygotowana rzetelnie, a każdemu punktowi towarzyszyły archiwalne zdjęcia. Realizując wycieczkę uczniowie zachowali uważność na możliwość pogłębienia rezultatów swojej pracy, np. wizyta na cmentarzu żydowskim stała się przyczynkiem do rozmowy z burmistrzem o możliwości lepszego zabezpieczenia kirkutu (nowe ogrodzenie i uporządkowanie terenu) i przemyślenia na nowo formy upamiętnienia tego miejsca (być może powstanie lapidarium zbudowane z ocalałych macew). Uczestnicy wycieczki działali w pięciu drużynach. Każdą drużynę wspierał przewodnik – w tej roli wystąpili uczniowie-organizatorzy projektu. Ich zadaniem było wprowadzenie drużyn w tematykę gry i pomoc w realizacji poszczególnych zadań. Uczestnicy otrzymywali dodatkowe pytania, za które otrzymywali fragment sentencji ,,Kto ratuje jednego człowieka, ratuje cały świat”. Wycieczka rozpoczęła się pod budynkiem szkoły, gdzie dokonano prezentacji przewodników i założeń wycieczki oraz projektu ,,Szkoła Dialogu”, a także podzielono uczestników na grupy. Kolejne punkty objęły dawny ratusz miejski przy ul. Nowy Rynek, gdzie uczestnicy mogli usłyszeć krótkie wprowadzenie do historii Opola Lubelskiego z nawiązaniem historii do społeczności żydowskiej zamieszkującej tu od XVII w. Następnie kroki skierowano pod tablicę przy ul. Syndykackiej upamiętniającą ludność żydowską, która została zamordowana podczas II wojny światowej na terenie Opola.

fot. E.Bartosik, S.Niemojewski

Przy skwerze przy ul. Ogrodowej prowadzący przypomnieli że w tym miejscu przebiegała północna granica getta. Uczniowie opowiedzieli o ludności żydowskiej w Opolu, miejscach jej zamieszkiwania oraz zajęciach i zawodach jakimi się trudniła. Spacerując ul. Cicha wskazano miejsce gdzie przed wojną znajdowały się synagoga, mykwa, dom rabina oraz szkoła rabinacka. Teren dawnego getta i jednocześnie dzielnicy żydowskiej zlokalizowany przy ul. Męczenników Getta oraz przy skwerze przy ul. Stary Rynek był okazją do przekazania informacji o kulturze i religii żydowskiej a także o sytuacji gett w Polsce. Uczniowie mogli się dowiedzieć o warunkach życia w getcie, liczbie mieszkańców getta, jego granicach, transporcie Żydów do getta opolskiego z innych miejscowości jak również ze Słowacji, Francji oraz Wiednia oraz losach terenów getta po wojnie. Kirkut przy ul. Józefowskiej był szansą na zapoznanie się z obrzędami pogrzebowymi w kulturze żydowskiej a także szczegółowymi informacjami o powstaniu opolskiego kirkutu, jego powierzchni i przeznaczeniu; obrzędy pogrzebowe w kulturze żydowskiej; informacja o zniszczeniu cmentarza i losach macew podczas okupacji oraz tych, które udało się odzyskać. Ostatnim punktem na trasie był  tak zwany ,,Słoty Zakątek” czyli  siedziba Uniwersytetu Trzeciego Wieku, a przed wojną miejsce sklepów żydowskich i teren getta. Tu opowiedziano o  relacjach polsko-żydowskich przed wojną,  pomocy Żydom w czasie Holokaustu oraz o mieszkańcach Opola uhonorowanych Orderem ,,Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata”.  Seniorzy zostali zaproszeni na uroczyste podsumowanie projektu. Kolejnym, nie mniej ważnym elementem projektu, było podsumowanie projektu w sali widowiskowej Opolskiego Centrum Kultury, które odbyło się 4 grudnia 2017 r. W wydarzeniu wzięło udział wiele ważnych osób dla społeczności Opola Lubelskiego m.in. Burmistrz Opola Lubelskiego, Dariusz Wróbel i kilku innych przedstawicieli ratusza, dyrekcja lokalnego domu kultury, Mariusz Ausz, wykładowca Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie zajmujący się historią gminy, kierowniczka UTW, dyrektorzy szkół,  przedstawiciele mediów lokalnych: ,,Opolanina” i ,,Wspólnoty Opolskiej”, a także rodzice uczniów, najstarszych mieszkańców miasta, osoby, które wspierały uczniów w gromadzeniu informacji o przeszłości miejscowości, delegacje uczniów z wszystkich lokalnych szkół. Uczestnikami podsumowania byli również mieszkańcy, którzy uznali, że tematyka wydarzenia jest dla nich ważna i interesująca. Ramowy program i dodatkowe działania w ramach spotkania podsumowującego zawierały:  prezentację multimedialną dotycząca historii i kultury Żydów zarówno w Opolu, jak na świecie, wykład profesora UMCS Mariusza Ausza nt. historii miasta w kontekście ludności żydowskiej, występ zespołu Berberys śpiewającego muzykę klezmerską oraz wystawę zdjęć ,,Opole dawniej i dziś”. 

Ponadto spotkanie było wzbogacone poczęstunkiem w postaci wypieków według przepisów kuchni żydowskiej. Zgromadzeni goście mogli otrzymać folder o społeczności żydowskiej w Opolu, a dodatkowo odbyła się prezentacja literatury (książki, broszury) dotyczącej historii ludności żydowskiej w Opolu. Gala dla urzędników, władz miasta i chętnych mieszkańców była wielkim wydarzeniem, z bogatym, rozbudowanym programem. Powstało wiele trwałych, przystępnych materiałów, które mogą być wykorzystywane zarówno przez szkołę, jak i miasto do promocji Opola. Ponadto uczniom udało się zaangażować bardzo wiele instytucji i prywatnych osób do wsparcia ich projektu. Warto również zwrócić uwagę, że był to pierwszy projekt uczniowski w Opolu Lubelskim dotyczący historii społeczności żydowskiej. 

Podsumowując uczniowie opracowując materiały do poszczególnych punktów sięgnęli do bardzo różnych źródeł. Sporo było wśród nich opowieści indywidualnych mieszkańców Opola. Wśród nich znalazła się relacja pani Stefanii Starek, pamiętającej bardzo dokładnie czasy II wojny światowej. W wywiadzie, który udało się uczniom przeprowadzić z panią Stefanią znalazły się szczegółowe informacje dotyczące życia getta, wspólnego życia szkolnego dzieci żydowskich i katolickich, stroje i zwyczaje mieszkańców, opis relacji polsko-żydowskich, a także konkretne nazwiska przedwojennych mieszkańców Opola Lubelskiego.  Uczestnicy wycieczki ocenili ją bardzo pozytywnie. Pozostałe elementy projektu wymagały sporego nakładu pracy, ale i wielu partnerów, których bardzo skutecznie udało się uczniom pozyskać. Ponadto uczniowie zachęcili burmistrza do dalszej ochrony kirkutu i planują podjąć wspólne działania. Należy podkreślić że projekt bez wątpienia wywarł wrażenie zarówno na uczniach jak i dorosłych którzy wzięli w nim udział. Wysiłek młodzieży włożony w realizację projektu został doceniony. Opinie uczestników wycieczki zdają się tylko to potwierdzać: „Udział w tym projekcie wiele mi daje. Poszerzam wiedzę i razem  z innymi z grupy projektowej odtwarzamy historię naszego miasteczka. Przyznam, że nie wiedziałam o tylu sprawach z kart historii terenu, na którym mieszkam (…) Projekt mogę porównać do pracy historyków. Wspólnie odnajdujemy materiały i informacje. Cieszę się, że mam okazję być w tym projekcie.” – Amelia.

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu. Poprzez restytucję mienia ofiar Holokaustu, Claims Conference wspiera organizacje na całym świecie w działaniach edukacyjnych na temat Holokaustu oraz na rzecz zachowania pamięci o ofiarach Zagłady.

Dziękujemy Friends of the Forum za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu.