Piła

W XVII wieku w wyniku wielkiego pożaru Piła została niemal doszczętnie zniszczona. Podjęto jednak decyzję o jej odbudowie. Ludności żydowskiej wyznaczono nowy teren pod zabudowę i wydano zgodę na budowę drewnianej synagogi, która znajdowała się w rejonie dzisiejszych ulic Ossolińskich, Al. Piastów, Śródmiejskiej i pl. Zwycięstwa. Kolejne niepokoje spadły na Piłę z związku z potopem szwedzkim. Dzielnica żydowska została zrabowana przez wojska szwedzkie, 30 Żydów poniosło z ich rąk śmierć. Synagoga została zdewastowana. Przetrwała do pożaru w 1709 roku. Po potopie ponownie przystąpiono do powolnej odbudowy gminy. Ludność żydowska w Pile, ze względu na dogodne położenie na trasie z Królewca do Berlina, zajmowała się głównie handlem. W XIX wieku w mieście było też trzech rzeźników żydowskich. Otwarto szkołę koronkarską dla żydowskich dziewcząt. W 1841 r. ukończono budowę nowej, murowanej synagogi (obecnie w miejscu, gdzie się znajdowała biegnie aleja Piastów). Na początku XIX wieku liczba ludności żydowskiej w Pile osiągnęła 583 osoby, co stanowiło ponad 29%, Jednak w II połowie XIX wieku, mimo utrzymywania się liczby ludności żydowskiej na poziomie około 800-900 osób, ich udział procentowy spadł do 7-9%. Po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów od 1933 roku rozpoczęły się akcje wymierzone przeciwko ludności żydowskiej. Niszczono mienie żydowskie, bojkotowano sklepy, rozpowszechniano antyżydowskie ulotki, organizowano antyżydowskie demonstracje. W 1938 roku liczba ludności żydowskiej wynosiła już zaledwie 236 osób, co stanowiło 0,5% ogólnej liczby ludności. W czasie „Nocy Kryształowej 9/10.11.1938 r. podpalono drewnianą synagogę, która niemal doszczętnie spłonęła. Zniszczono sklepy i mieszkania. Kilkadziesiąt osób zostało aresztowanych i osadzonych w obozie pracy w Złowie. Kilka osób wysłano do obozu koncentracyjnego w Sachsenchausen. Większość osób zdecydowała się na emigrację. Ostatecznie w 1939 roku zmuszono Żydów do całkowitego opuszczenia Piły. Tych, którzy pozostali mimo to w mieście, po wybuchu wojny deportowano do Lublina.

fot. M.Kruszewska, M.Krotla

Jak wspomniano wyżej nie tylko żydowskie dziedzictwo zniknęło z mapy miasta, ale również całe oblicze Piły zmieniło się po II wojnie światowej i zmianie granic. W 1945 roku miasto otrzymało status twierdzy jako element systemu umocnień Wału Pomorskiego. Po ciężkich walkach, w wyniku których zniszczeniu uległo około 70% zabudowy Piły, miasto zostało zdobyte 14.02.1945 r. przez 47 Armię radziecką. Po II wojnie światowej ludność niemiecka została wysiedlona. Rozpoczęła się powolna odbudowa miasta, które już nigdy miało nie przypominać przedwojennej Piły. Jedynymi namacalnymi śladami bytności Żydów w Pile są cmentarze lub pomniki upamiętniające miejsca pochówku. Przy ulicy Na Leszkowie znajdują się cmentarze wojenne z czasów I i II wojny światowej. Na cmentarzu z I wojny światowej znajduje się kwatera Żydów walczących w szeregach armii rosyjskiej. Przy ulicy Marii Konopnickiej znajdował się założony w połowie XVII wieku cmentarz żydowski. W latach 20. XX wieku postawiono tam pomnik upamiętniający Żydów poległych na frontach I wojny światowej z wyrytymi nazwiskami poległych Żydów z Piły. Cmentarz ten został zniszczony w latach II wojny światowej. Po wojnie na jego terenie wzniesiono budynki przedszkola i ośrodka szkoleniowego dla milicjantów. W 2013 r. podczas rozbudowy bazy dydaktycznej Szkoły Policji natrafiono na kości. Policja przystąpiła do rozmów m. in. z Naczelnym Rabinem Polski Michaelem Schudrichem, przewodniczącą poznańskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej Alicją Kobus oraz Komitetem Ochrony Cmentarzy Żydowskich w Europie. Szkoła Policji w Pile uzyskała zgodę na rozbudowę placówki. Jednocześnie podjęto decyzję o ufundowaniu przez Policję i władze miasta pomnika, który uczci dawnych żydowskich mieszkańców miasta. Pomnik w kształcie gwiazdy Dawida zaprojektował Janusz Marciniak z Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. Ascetyczny w swej wymowie monument skupia uwagę na przesłaniu zawartym w napisie umieszczonym na granitowej płycie: „Jak pamiętamy, tak będziemy pamiętani”. Ceremonia odsłonięcia pomnika odbyła się 2 czerwca 2015 roku. Wycieczka przygotowana przez młodzież nie mogła więc ominąć więc tych miejsc, a dodatkowo została wzbogacona o inne lokalizacje najczęściej nie związane ściśle z tematyką żydowską, ale bardziej symbolicznie z tematyką poruszaną w danym punkcie. Warto podkreślić że wycieczka, która odbyła się 6.12.2017 miała formę gry miejskiej i była skierowana do uczniów ze swojej szkoły. W grze wzięło udział około 25 osób. W toku przygotowań wymyślili atrakcyjne dla swoich rówieśników zdania – między innymi odpowiedź na pytania dotyczące historii Żydów w Pile na podstawie wysłuchanego wcześniej tekstu, wskazanie, która z odtwarzanych piosenek jest po hebrajsku itp. Uczniowie przygotowali też papierowe szekle, które grupy biorące udział w grze otrzymywały w zamian za dobre odpowiedzi na pytania. Uczniowie przygotowali też mapki dla uczestników oraz na bieżąco dokumentowali całą grę, która była transmitowana na żywo na Facebooku.

Trasa obejmowała takie miejsca jak: Skwer, gdzie zadano pytania o kulturę żydowską, Szkołę Policji, czyli cmentarz żydowski – gdzie padły pytania o stereotypy, Plac Staszica – gdzie odegrano scenkę ślubu żydowskiego (uczniowie zainspirowali się opowieściami z wesela pani Alicji Kobus z gminy żydowskiej w Poznaniu), dworzec PKP – dopasowywano tam zdjęcia starej Piły ze zdjęciami współczesnymi. W miejsce gdzie stała synagoga – uczniowie wskazywali zdjęcia znanych osób, które są Żydami, a na tarasie przed kawiarnią Kubek odbyła się degustacja i wskazanie potraw kuchni żydowskiej. Na deptaku zadawano pytania o pilskich Żydów na przestrzeni dziejów oraz o nakładane na nich nakazy i zakazy. W parku miejskim – uczestnicy wycieczki wskazywali, które z odtwarzanych piosenek są po hebrajsku. Było to bardzo trudne zadanie, bo uczniowie specjalnie dobrali piosenki śpiewane w językach o podobnej wymowie ale też zadanie dające mnóstwo pozytywnej energii. Na koniec wycieczki odbył się koncert piosenek żydowskich w Rockopolis w wykonaniu uczniów. Jak można zaobserwować na filmowej relacji, forma wycieczki była bardzo atrakcyjna dla uczestników, którzy w pełni zaangażowali się wykonywanie zadań. Koncert piosenek żydowskich też był ciekawym pomysłem i pozwolił odpocząć uczestnikom i trochę się ogrzać. Poza grą uczniowie podjęli się realizacji również innych wydarzeń, jak np. Obchody rocznicy Nocy Kryształowej. To przedsięwzięcie było realizowane nie przez wszystkich uczestników warsztatów, ale we współpracy z innymi klasami. Ponadto we współpracy z jedną z klas informatycznych uczniowie tworzą wycieczkę multimedialną po Pile. W trakcie przygotowań do projektu uczniowie korzystali z pomocy informacji zebranych od autorki książki dotyczącej historii pilskich Żydów, z rozmów ze starszymi osobami, a także pomocy swojej polonistki, jednak trzeba zaznaczyć, że ich praca była bardzo samodzielna. Spotkali się także z panią Alicją Kobus – przedstawicielką gminy żydowskiej w Poznaniu. Wszystkie informacje, które zgromadzili a także cały program warsztatów, jak podkreślali, zmieniły ich spojrzenie na Żydów, gdyż wcześniej brakowało im wiedzy, żeby móc zrozumieć tę społeczność i jej historię. Uczniowie byli też bardzo zdeterminowani i dzięki temu udało im się wynegocjować przesunięcie ogrodzenia szkoły policyjnej znajdującej się na terenie cmentarza żydowskiego. Mieści się tam pomnik poświęcony zmarłym spoczywającym w tym miejscu, jednak do tej pory nie można było w ogóle do niego podejść, jedynie za uprzednią zgodą komendanta. Wpływ programu na społeczność jest więc bardzo widoczny, ludzie są zainteresowani działaniami młodzieży, o czym świadczyć może fakt, że sporo ludzi uczestniczyło w zorganizowanych przez nich obchodach rocznicy nocy kryształowej. Uczniowie podjęli również współpracę z inną szkołą, dzięki czemu zainteresowanie projektem wzrosło, również uczniowie ich własnej szkoły zaangażowali się w działania i pytali, czy inna grupa też mogłaby wziąć udział w takim cyklu warsztatów. Koło medialne zaangażowane w projekt  współpracuje z lokalną telewizją TV Asta i realizuje w niej materiał dotyczący historii pilskich Żydów, a także swojego projektu.

Projekt współfinansowany z darowizn osób prywatnych poprzez CAF Canada.