Tomaszów Mazowiecki

Tomaszowscy Żydzi mieli również swoje bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, Żydowskie Towarzystwo Ochrony Zdrowia i związki zawodowe. W roku 1921 stanowili 36% mieszkańców, a 10 lat później prawie 39%. W przededniu wojny 26% społeczności miasta było Żydami.

Wojska niemieckie zajęły miasto we wrześniu 1939 roku. Niemcy zniszczyli wtedy wszystkie tomaszowskie synagogi. Wielką Synagogę podpalili 16 października, a pozostałe dwie 7 i 14 listopada. Z Wielkiej Synagogi Żydom udało się wynieść i zakopać zwoje Tory. Zostały one wydobyte z ziemi zaraz po wojnie. Getto, w którym umieszczono Żydów z Tomaszowa, Warszawy, Łodzi i Płocka, zostało założone w grudniu 1940 roku, a w grudniu 1941 roku zmniejszono je i zamknięto. W tym samym roku część Żydów wywieziono do obozu pracy w Bliżynie, a pod koniec 1942 roku rozpoczęto likwidację tomaszowskiego getta. Około 15 tysięcy Żydów wywieziono wtedy do Treblinki, a pozostałych 900 umieszczono w obozie pracy przymusowej. Ostatnich zabrano do Starachowic w maju i wrześniu 1943 roku. Wojnę przeżyło około 200 tomaszowskich Żydów.

W wyniku działań kończących projekt Szkoły Dialogu uczniowie zorganizowali wiele wydarzeń mających na celu przybliżenie żydowskiej historii Tomaszowa jego obecnym mieszkańcom. Przygotowali na przykład Festiwal Kultury Żydowskiej, którego elementem był Festiwal Piosenki Żydowskiej. Do organizacji włączyli się państwo Katarzyna i Stanisław Fila, właściciele kamienicy i podwórka przy ulicy Barlickiego. Młodzież otrzymała również wsparcie od Miejskiego Centrum Kultury w postaci nagłośnienia i obsługi technicznej. Uczniowie znaleźli też sponsorów, którzy przekazali nagrody dla uczestników Festiwalu, i zapewnili napoje. Częstowano chałką, czulentem, hummusem, charosetem aszkenazyjskim i rybą w sosie. Były śpiewy, byli goście, tak jak zaplanowano.

fot. E.Bartosik, A.Jadowska

Uczniowie przygotowali również warsztaty z symboliki macew dla kolegów z liceum, zorganizowali akcję sprzątania cmentarza na działce przy ulicy Smutnej, a w żydowskie warsztaty kulinarne zaangażowali młodzież ze szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych.

Kilka dni później, 14 czerwca 2016 roku, zaprosili na wycieczkę uczniów z tomaszowskiego gimnazjum. Zapraszali przez media społecznościowe, lokalną prasę i radio Famę. Wcześniej spotkali się z Justyną Biernat, prezeską Fundacji Pasaże Pamięci oraz Michałem Rzeźnikiem, który opowiedział im, jaką funkcję w społeczności żydowskiej pełnią cmentarze, jakie symbole widnieją na macewach, mówił o języku hebrajskim i o swoich doświadczeniach z kulturą żydowską. Uczestnicy projektu przetłumaczyli również dla siebie i innych zainteresowanych pierwszy rozdział książki Allana Chernoff’a „Tailors of Tomaszów”, aby jeszcze bardziej zgłębić wiedzę o przedwojennych mieszkańcach swojej miejscowości.

Wycieczka rozpoczęła się od krótkiego przedstawienia uczestników projektu i działań, jakie zdecydowali się podjąć, by upamiętnić żydowską społeczność Tomaszowa. Zebrani usłyszeli w skrócie historię Tomaszowa Mazowieckiego ze szczególnym uwzględnieniem historii tomaszowskich Żydów. Następnym punktem programu był spacer ulicą  Tkacką, do budynku starej mykwy. Tutaj organizatorzy opowiedzieli o tym, czym jest mykwa, czym ablucja i czym święto Jom Kippur. Wskazali miejsce, gdzie znajdował się nieobecny już dzisiaj Wielki Staw, z którego czerpano wodę do mykwy oraz przybliżyli historię rodziny Landsbergów. Słuchacze mogli dowiedzieć się również, co teraz stoi w miejscu ich dawnej fabryki.

Na placu Kościuszki przewodnicy opowiedzieli o tym, gdzie przed wojną zlokalizowane były w Tomaszowie rynki – place targowe. Dzisiaj tak wielu ich już nie ma, ale wtorek i piątek, wciąż są dniami targowymi.

Niedaleko miejsca, gdzie grupa się zatrzymała, stała kiedyś ogromna cerkiew, a nieopodal znajdowała się też synagoga.

Uczniowie szukali na mapie nazw ulic, na których mieszkali tomaszowscy Żydzi.

Idąc ulicą Piłsudskiego, dawniej Kaliską, uczniowie dotarli pod budynek gimnazjum hebrajskiego, o którym opowiedział uczestnikom Szkoły Dialogu Michał Rzeźnik. Gimnazjaliści mieli okazję usłyszeć, jak wyglądało szkolnictwo żydowskie, jak nazywały się żydowskie szkoły, jaka jest różnica między chederem a jesziwą.

Przez rewir żydowski, ulicą Krzyżową i parkiem Tuwimów grupa doszła do miejsca, w którym do roku 1940 stała synagoga. Wyjaśniono, czym jest Talmud, czym Tora, czym mezuza i bar micwa. Obco brzmiące słowa krążyły nad głowami. Później ulicą Polną wszyscy skierowali się do miejsca, gdzie jeszcze trzy lata temu stał budynek Talmud-Tory. Niedaleko znajdowały się też kiedyś zakłady krawieckie należące do tomaszowskich Żydów. Uczniowie opowiedzieli tu gimnazjalistom, o losach tomaszowskich Żydów podczas II wojny światowej, o Zagładzie i wpływie tych tragicznych wydarzeń na współczesną żydowską tożsamość. Nie zabrakło też kilku słów o dzisiejszym życiu żydowskim i Izraelu.

Wycieczka została zakończona obok pałacu doktora Rodego, nazywanego Białym Domem, w którym dzisiaj znajduje się Urząd Stanu Cywilnego. Licealiści opowiedzieli młodszym kolegom i koleżankom o tym, kim był Jan Rode i dlaczego Tomaszów Mazowiecki ma nawet jego pomnik. Na zakończenie każdy z uczestników otrzymał drobny prezent.

Jak powiedziała Aleksandra, jedna z zaproszonych uczennic: „Mieszkam w Tomaszowie od urodzenia, często chodzę tymi ulicami, obok tych budynków, ale nigdy nie pomyślałabym, że mogą mieć one tak interesującą historię. Wycieczka uświadomiła mi to, że Żydzi byli ogromną częścią miejskiej społeczności Tomaszowa Mazowieckiego”.

fot. E.Bartosik, A.Jadowska

Więcej informacji o Tomaszowie Mazowieckim znajdziesz na stronie Wirtualny Sztetl:

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu. Poprzez restytucję mienia ofiar Holokaustu, Claims Conference wspiera organizacje na całym świecie w działaniach edukacyjnych na temat Holokaustu oraz na rzecz zachowania pamięci o ofiarach Zagłady.

Dziękujemy Friends of the Forum za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu.