Sosnowiec

Podczas rewolucji 1905 roku młodzież żydowska przyłączyła się do protestów, a między 1906 i 1908 rokiem zaczął się rozwijać Bund i Poalej Syjon. W roku 1915 sosnowieccy Żydzi otworzyli nowoczesne liceum, a rok później bibliotekę im. Pereca. Syjoniści organizowali spotkania i debaty, działało Makabi i powstał Agudat Israel. Zasiadali w radzie miejskiej. Bywało też niespokojnie. W 1903 roku na Rosz ha-Szana, nad rzeką, polscy robotnicy obrzucili Żydów kamieniami. Z kolei w lipcu 1911 roku kolejna grupa wtargnęła do synagogi do modlących się Żydów. Usłyszeli, że jakaś dziewczyna, katoliczka, została porwana.

Niemcy weszli do miasta 4 września 1939 roku i w pierwszych egzekucjach zabili 30 Żydów. 9 września spalili synagogę na ulicy Dekerta. Obóz przejściowy ,,Dulag”, utworzony dla tych, którzy potem byli wysyłani do obozów pracy, otoczono drutem. W obozie ,,Zwilag” umieszczono rodziny żydowskich robotników, którzy ukrywali się przed deportacją. W roku 1942 w sosnowieckiej dzielnicy Środula utworzono getto dla młodych żydowskich robotników. Słabych i starszych zebrano w gettach w Modrzejowie i w Starym Sosnowcu. W nocy z 31 lipca na 1 sierpnia getto zlikwidowano. Około 400 osób zginęło, stawiając opór lub próbując uciec, ponad 10 tysięcy wywieziono do obozu Auschitz Birkenau. 15 stycznia 1944 roku z Sosnowca wyjechał ostatni transport. Po wojnie wrócili ci, którym udało się przeżyć obozy i przesiedlenie do ZSRR. W czerwcu 1945 roku wszystkich Żydów było 2719, ale nikt nie osiedlał się tu na stałe. Jechali dalej na Zachód albo do Palestyny.

fot. K.Jastrzębska-Mitzner, K.Niewczas

Historia sosnowieckich Żydów jest bardzo dobrze udokumentowana, co sprawiło, że uczniowie mieli ułatwione zadanie jeśli chodzi o przygotowanie scenariusza spaceru po mieście. Niestety nie zachował się żaden z budynków synagogi, a na miejscu Wielkiej Synagogi dzisiaj stoi sklep. Dwa cmentarze administrowane przez Gminę Żydowską w Katowicach są w dobrym stanie, ale na terenie trzeciego, położonego w sosnowieckich Miłowicach, funkcjonuje nielegalne wysypisko śmieci.

Przygotowując się do wycieczki uczniowie spotykali się z mieszkańcami Sosnowca, którzy pamiętają czasy przedwojenne. Przemierzali miasto w poszukiwaniu materialnych śladów po żydowskiej społeczności, oglądali budynki, zaglądali w zakamarki, a zebrany materiał posłużył im do zrobienia filmu, prezentacji multimedialnej o sławnych żydowskich sosnowiczanach i wystawy zdjęć, która najpierw była prezentowana w ich szkole, a później została przeniesiona do sosnowieckiego Urzędu Miasta. Zaprojektowali ulotkę, która byłą jednocześnie zaproszeniem na ich projekt finałowy i którą wręczyli nawet prezydentowi miasta. Zrobili sondę wśród mieszkańców miasta na temat ich wiedzy o żydowskiej historii Sosnowca. Wzięli też udział w Ogólnopolskiej Akcji „Żonkile”, upamiętniającej 73. rocznicę powstania w getcie warszawskim.

Gimnazjaliści wyszli z inicjatywą umieszczenia tablicy pamiątkowej przy ul. Staszica, w miejscu w którym w 1944 roku rozstrzeliwano Żydów po upadku powstania w getcie na Środuli. Ich pomysł spotkał się z życzliwym przyjęciem Urzędu Miasta, który ufundował i odsłonił tablicę.

Równocześnie zastanawiali się, dyskutowali i próbowali wypracować wspólną koncepcję organizowanej przez siebie wycieczki. Na finałową wycieczkę zaprosili uczniów i rodziców oraz przedstawicieli Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, którego oddział znajduje się w Sosnowcu. Spacer „Śladami sosnowieckich Żydów” odbył się 10 czerwca 2016 roku, w piątek. Gimnazjaliści poprowadzili gości w kilka miejsc, które uczniom wydały się ciekawe i symboliczne dla przedwojennego Sosnowca. Przede wszystkim była to tablica na ścianie kina Helios upamiętniająca zamordowanych w czasie wojny Żydów. Na trasie spaceru znalazł się też budynek niegdysiejszego centrum handlowego na ulicy Modrzejowskiej, które stanowiło ważny element codzienności żydowskiej w Sosnowcu. Grupa poszła też na ulicę Dekerta 16, w miejsce,  w którym przed wojną stała Wielka Synagoga, spalona 9 września 1939 roku.

Kolejnym punktem programu był dom, w którym urodził się Władysław Szpilman i pomnik Jana Kiepury. Na trasie znalazła się również cerkiew ufundowana między innymi przez żydowskiego mieszkańca Sosnowca Adolfa Oppenheima i tablica przy ulicy Mireckiego, upamiętniająca miejsce, z którego sosnowieckich Żydów wywożono do Auschwitz-Birkenau.

Wycieczkę zakończyła wizyta na cmentarzu żydowskim przy ulicy Gospodarczej. Chłopcy weszli tam w jarmułkach uszytych specjalnie na tę okazję przez jedną z uczennic. Projekt gimnazjalistów nie tylko pokazał uczestnikom spaceru żydowską historię miasta, lecz także na trwałe wpisał się w jego krajobraz, upamiętniając to, co powinno być pamiętane.

fot. K.Jastrzębska-Mitzner, K.Niewczas

Więcej informacji o Sosnowcu znajdziesz na stronie Wirtualny Sztetl:

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu. Poprzez restytucję mienia ofiar Holokaustu, Claims Conference wspiera organizacje na całym świecie w działaniach edukacyjnych na temat Holokaustu oraz na rzecz zachowania pamięci o ofiarach Zagłady.

Dziękujemy Friends of the Forum za wsparcie programu edukacyjnego Szkoła Dialogu.