Za nami tygodniowa wizyta studyjna do Polski dla naszych gości ze Stanów Zjednoczonych. Rozpoczęła się w poniedziałek 16 października kolacją otwierającą z Andrzejem Folwarcznym, prezesem Forum Dialogu. W poniedziałek i wtorek uczestnicy spacerowali po Warszawie i zwiedzali jej żydowskie miejsca, a także spotkali się z ambasador Izraela w Polsce Anną Azari, Konstantym Gebertem i przedstawicielami warszawskiej społeczności żydowskiej.

W czwartek w Grabowie odwiedzili uczniów biorących udział w programie Szkoły Dialogu. Po ciepłym powitaniu i warsztatach zapoznawczych uczniowie zaprosili uczestników na spacer śladami żydowskiego dziedzictwa ich miejscowości. Następnie goście wyruszyli do Łodzi, aby poznać jej żydowskie zabytki oraz wysłuchać recitalu fortepianowego w Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina.

fot. M.Piekarska, J.Szkarłat

Druga część wizyty rozpoczęła się zwiedzaniem Muzeum i Miejsce Pamięci Auschwitz-Birkenau i kolacją szabatową w Chrzanowie. Wzięli w niej udział także Liderzy Dialogu: Kamil Bogusz z Chrzanowa, Justyna Biernat z Tomaszowa Mazowieckiego, Joanna Lorenc z Bierunia i Michał Lorenc z Rymanowa. Następnego dnia uczestnicy mieli wyjątkową okazję wybrać się na spacer po żydowskim Chrzanowie z Kamilem Boguszem w roli przewodnika.

Po spotkaniu poprowadzonym przez Zuzannę Radzik, członkinię zarządu Forum, którego tematem były relacje żydowsko-chrześcijańskie, uczestnicy wizyty wyruszyli do Krakowa. Tam wzięli udział w zwiedzaniu Kazimierza i spotkali się z przedstawicielami lokalnej społeczności żydowskiej oraz naukowcami z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Wszystkim uczestnikom wizyty dziękujemy za ważną podróż!

fot. M.Piekarska, J.Szkarłat

W październiku przedstawicielki Forum Dialogu spotkały się z dwiema grupami odbywającymi wizyty studyjne w Polsce. 14 października Otwock i Karczew odwiedzili amerykańcy, kanadyjscy i australijscy studenci i wykładowcy z American University of Paris, instytucji zapewniającej edukację w systemie amerykańskim studentom z całego świata. Grupa ogniskuje swoje badania na kwestii pamięci o Zagładzie i była bardzo zainteresowana, jak we współczesnej Polsce pochodzi się do tego tematu na poziomie lokalnym. Po krótkiej prezentacji edukacyjnych działań Forum i programu Szkoły Dialogu uczestnicy spotkali się z Moniką Czub, Liderką Dialogu działającą w Karczewie i Otwocku. Oprowadziła ona grupę szlakiem żydowskiej historii obydwu miejscowości i przedstawiła swoje inicjatywy mające na celu upamiętnienie lokalnej żydowskiej społeczności.

Grupa gości związanych z synagogą Beth El spotkała się z przedstawicielkami Forum Dialogu 24 października. Wizyta była częścią ich środkowoeuropejskiej wizyty studyjnej, w ramach której odwiedzili Pragę, Budapeszt, Kraków i Warszawę. Program wizyty był wypełniony licznymi spotkaniami z reprezentantami lokalnych społeczności żydowskich i przedstawicielami organizacji zajmujących się promowaniem tolerancji, doalogu międzykulturowego i upamiętnianiem dziejów przedwojennego życia żydowskiego w Europie Środkowo-Wschodniej.

W ostatni weekend, w dniach 15-17 września, Forum Dialogu zorganizowało trzecią już Lokalną Konferencję Liderów Dialogu. Te coroczne spotkania, dodane do programu Liderzy Dialogu w 2015 roku, służą stworzeniu dogodnej przestrzeni, w której Liderzy się integrować, dzielić doświadczeniami i wzmacniać łączące ich więzi. To świetna okazja do zaprezentowania swoich dokonań przed innymi Liderami i wymienienia się „w terenie ” pomysłami i rozwiązaniami potencjalnych problemów.

W tym roku konferencja odbyła się w województwie podkarpackim, a uczestników gościli Liderzy działający w tym regionie: Adam, Joanna i Michał Lorenc oraz Magdalena Zykiert w Rymanowie, Jacek Koszczan w Dukli i Jerzy Dębiec w Nowym Żmigrodzie.

Dzięki wizycie w trzech miejscowościach i tak dużej liczbie goszczących, wszyscy uczestnicy mieli wyjątkową okazję przyjrzeć się zarówno bardzo różnym wyzwaniom, przed jakimi stają Liderzy, jak i bardzo różnym sposobom, na które ci aktywiści upamiętniają historię lokalnych społeczności żydowskich i pracują na rzecz odbudowywania więzi między potomkami polskich Żydów z zagranicy a współczesną Polską.

W Rymanowie głównym aspektem działania aktywistów związanych ze stowarzyszeniem „Spotkanie Rymanów” jest praca na rzecz ułatwienia dialogu między potomkami rymanowskich Żydów a mieszkańcami miasta. Organizują oni spotkania, których uczestnicy mogą dowiedzieć się więcej o sobie i dzielić się swoimi historiami i opowieściami. Członkowie „Spotkania Rymanów” nie tylko stworzyli szeroką sieć wzajemnych kontaktów, ale udało im się też wciągnąć do współpracy lokalne władze i proboszcza. Podczas wizyty w Rymanowie uczestnicy konferencji mieli okazję zobaczyć bogate dziedzictwo materialne rymanowskiej społeczności żydowskiej: cmentarz z ohelami słynnych rymanowskich cadyków, synagogę i zachowany specyficzny układ urbanistyczny typowego galicyjskiego sztetla. Mogli także podziwiać efekty zagranicznej współpracy, w której uczestniczy stowarzyszenie, na przykład Dom Małki, siedzibę organizacji. Dom został odnowiony dzięki wsparciu Małki Shacham Doron, prawnuczki przedwojennego właściciela budynku. Gdy uczestnicy konferencji opuszczali Rymanów, jeden z nich żartem stwierdził, że wygląda na to, iż Liderzy z Rymanowa znają osobiście wszystkich potomków rymanowskich Żydów.

fot. J.Szkarłat

W Dukli Lider Dialogu Jacek Koszczan podzielił się z grupą szczegółami długiego procesu formalnego procesu uzyskiwania wszystkich niezbędnych pozwoleń i finansowania budowy pomnika ku czci lokalnej społeczności żydowskiej. Było to bardzo cenne szczególnie dla tych z Liderów, którzy planują podobne upamiętnienia w swoich miejscowościach. Grupa odwiedziła też dukielską zrujnowaną synagogę i zapoznała się z nigdy nie zrealizowanymi planami jej renowacji, z których najstarsze pochodzą z lat 50. i 60. XX wieku.

fot. J.Szkarłat

Na koniec konferencji, podczas wizyty w Nowym Żmigrodzie Jerzy Dębiec, lokalny Lider Dialogu, opowiedział o wyzwaniach, na jakie natyka się w swoich działaniach osoba pracująca samotnie – jego jedyny pomocnik ostatnio przeprowadził się do innej miejscowości. Wszyscy uczestnicy konferencji byli pod wielki wrażeniem zaangażowania Jerzego Dębca i ogromu pracy, jaki wkłada w opiekę nad nowożmigrodzkim cmentarzem żydowskim. Jeden z nich skomentował z uznaniem, że trawa porastająca cmentarz jest tak zadbana, jak na polu golfowym. Jerzy Dębiec z kolei miał okazję skonsultować się z osobami bardziej doświadczonymi w realizacji projektów międzynarodowych, co może okazać się bardzo przydatne, jako że sam aktualnie planuje nawiązanie kontaktów w potomkami Żydów z Nowego Żmigrodu. Po skończonym zwiedzaniu miejscowości uczestnicy konferencji udali się jeszcze na przełęcz Hałbowską, gdzie uczcili pamięć 1200 Żydów zamordowanych w tym miejscu podczas wojny i pochowanych w zbiorowej mogile.

fot. J.Szkarłat

Projekt współfinansowany przez Fundację Ledor Wador.

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za wsparcie programu Liderzy Dialogu. Poprzez restytucję mienia ofiar Holokaustu, Claims Conference umożliwia organizacjom na całym świecie prowadzenie działań edukacyjnych na temat Zagłady oraz zachowanie pamięci o tych, którzy zginęli.

Leo Wolinsky – potomek polskich Żydów z Gródka i uczestnik Wizyty Studyjnej Forum w Polsce w 2015 roku – powrócił do miejscowości urodzenia swojego ojca, aby spotkać się z upamiętniającymi historię żydowskiego Gródka uczniami Szkoły Dialogu. 8 września 2017 roku, zaraz po przyjeździe do Gródka, powiedział: „Przyjechałem tu, bo tutaj urodził się mój tata i dwa pokolenia jego rodziny. Mam nadzieję, że uczniowie szkoły w Gródku pomogą mi dotrzeć do tych korzeni, do historii moich bliskich”.

Jego nadzieja została spełniona – okazało się, że absolwenci Szkoły Dialogu z edycji 2016 stali się prawdziwymi ekspertami od historii lokalnej społeczności żydowskiej. Wśród efektów ich uczestnictwa w programie była między innymi publikacja Wycieczka do miejsc, których już nie ma, zgodne z najnowszym stanem badań kompendium wiedzy o przedwojennej historii i topografii Gródka. Publikacja będąca podsumowaniem uczniowskiego projektu została wydana przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Gródeckiej i sfinansowana przez Gminę Gródek.

Dzieje Gródka są bardzo bogate i różnorodne. Na początku XX wieku prawie 80% mieszkańców miejscowości stanowili Żydzi, głównie drobni rzemieślnicy, właściciele małych sklepików i handlarze. Niezwykłe było bogactwo życia społecznego, religijnego, kulturalnego i politycznego tej społeczności. Funkcjonowało pięć synagog, dwa chasydzkie sztible, cmentarz, liczne szkoły, koszerne restauracje, apteka i studio fotograficzne. Wiele przedwojennych relacji i wspomnień wspomina ostre współzawodnictwo między lokalnymi oddziałami ruchów politycznych, od syjonistów z Betaru po bundystów i komunistów. Podczas odkrywania tej tętniącej życiem historii swojej rodzinnej miejscowości, jedna z uczestniczek Szkoły Dialogu powiedziała: „Gródek, który wcześniej był dla mnie małą wsią, teraz wydaje mi się wielki”. Jej koleżanka dodała: „Wcześniej mnie to nie interesowało; teraz. gdy dowiedziałam się kto wcześniej mieszkał w mojej miejscowości, wydaje mi się to bardzo ciekawe”.

fot. J. Szkarłat

Wizyta Leo Wolinsky’ego rozpoczęła się od spotkania w szkole; uczniowie i ich gość mieli szansę lepiej się poznać. Leo Wolinsky opowiedział uczestnikom spotkania o niezwykłych powodach swojego zainteresowania rodzinną historią: droga, która doprowadziła go do Gródka zaczęła się od telefonu z izraelskiej agencji detektywistycznej, a później napięcie już tylko wzrastało. Podzielił się z uczniami wszystkimi swoimi ustalenia i odkryciami, których dokonał badając historię swojego ojca i gródeckich krewnych. Uczniowie z kolei zasypali gościa pytaniami o życie współczesnej diaspory żydowskiej w Stanach Zjednoczonych. Po dyskusji wszyscy razem udali się na uroczystość odsłonięcia tablicy upamiętniającej Lwa Cukiermana, żydowskiego lekarza, postaci bardzo lubianej i szanowanej w przedwojennym Gródku, zamordowanego w tragicznych okolicznościach przez nazistów.

Po uroczystości uczniowie Szkoły Dialogu zaprosili na przygotowaną przez siebie wycieczkę śladami żydowskiego Gródka Leo Wolinsky’ego i pozostałych uczestników spotkania – między innymi lokalnych dziennikarzy, innych uczniów, oraz znanego malarza i aktywistę Leona Tarasewicza. Uczniowie byli świetnie przygotowani, trasa spaceru została nawet wzbogacona o inscenizacje: w miejscu, w którym kiedyś znajdowała się koszerna restauracja, na uczestników wycieczki czekał mały poczęstunek; naprzeciwko budynków, w których przed wojną mieścił się fryzjer i studio fotograficzne, przewodnicy zadbali o tematyczne nawiązania. Inscenizacje były wykonane z bardzo dużą wrażliwością; szczególnie podobały się najmłodszym uczestnikom wycieczki.

Specjalnie dla Leo Wolinsky’ego uczniowie wprowadzili dodatkowe elementy do swojej trasy zwiedzania śladami przedwojennego Gródka. Największą niespodzianką dla gościa było odnalezione przez uczniów zdjęcie jego ciotki, która, jak się okazało, była jedną z najbardziej aktywnych członkiń lokalnej żydowskiej grupy teatralnej. Grupa specjalizowała się w wystawianiu klasyki teatru jidysz i była tak popularna, że gródeccy strażacy objęli ją swoim patronatem, a miejscowe władze formalnie zarejestrowały jako teatr. Innym wzruszającym momentem było wspólne odnalezienie domu, w którym mieszkali przyjaciele rodziny Leo Wolinsky’ego.

Ta wizyta to wyjątkowy przykład na to, jak dzielenie się historiami i opowieściami może prowadzić do odbudowy więzi. Zapraszamy do obejrzenia galerii zdjęć ze spotkania, a także do obejrzenia krótkiego materiału telewizyjnego przygotowanego przez TVP Białystok (relacja z wizyty Leo Wolinsky’ego zaczyna się od 12:12 i kończy 15:00).

W dniach 7-11 sierpnia przedstawicielki Forum Dialogu wzięły udział w Powell Holocaust Summer Institute, sfinansowanym dzięki wsparciu Powell Family Foundation, seminarium które odbyło się w Holocaust Center for Humanity w Seattle w Stanach Zjednoczonych . Julia Machnowska, koordynatorka flagowego program Forum, Szkoły Dialogu, i Katarzyna Łaziuk, Liderka Dialogu z Mińska Mazowieckiego, wzięły udział w tym wartościowym kursie umożliwiającym wymianę wiedzy i doświadczeń na temat metodologii nauczania o Zagładzie oraz przeciwdziałaniu uprzedzeniom i dyskryminacji.

W programie seminarium znalazły się liczne interesujące wykłady, warsztaty, panele dyskusyjne i wycieczki, między innymi inspirująca rozmowa z Alexandrą Zapruder, autorką Salvaged Pages, o wykorzystaniu w zajęciach szkolnych wspomnień i pamiętników, a także świetny wykład Tatyany Tsyrliny-Spady o współczesnej recepcji spuścizny Janusza Korczaka. Wielkie wrażenie na uczestnikach zrobiło spotkanie z Tomem Ikedą z Densho, organizacji zajmującej się szerzeniem wiedzy o obozach internowania Amerykanów japońskiego pochodzenia podczas drugiej wojny światowej.

Przedstawicielki Forum miały możliwość podzielić się swoimi wyjątkowymi doświadczeniami i przedstawić polską perspektywę na kwestie poruszane podczas seminarium. Katarzyna Łaziuk opowiedziała o projektach realizowanych przez jej uczniów i społeczność Mińska Mazowieckiego, a Julia Machnowska zaprezentowała Szkołę Dialogu, koncentrując się na jej wpływie na postawy społeczne w Polsce.

Obydwie uczestniczki seminarium zgodnie twierdzą, że była to niesamowita okazja do wymiany doświadczeń, uczenia się od innych uczestników i, dzięki ponadnarodowemu kontekstowi zajęć, poszerzenia swoich horyzontów jako edukatorek.

Udział Julii Machnowskiej I Katarzyny Łaziuk w Powell Holocaust Summer Institute był możliwy dzięki wsparciu Nancy Powell i Carol Heller.

fot. K. Łaziuk, J.Machnowska

Dobiegła właśnie do końca tygodniowa wizyta w Polsce delegacji American Jewish Committee, kolejne wydarzenie zrealizowane w ramach Polsko-Żydowskiego Programu Wymiany. Nasi partnerzy z AJC przyjechali do Warszawy 16 lipca, a następne kilka dni spędzili na zwiedzaniu najważniejszych miejsc żydowskiej Warszawy oraz spotkaniach – m. in. z Anną Azari, ambasador Izraela w Polsce, prof. Barbarą Kirshenblatt-Gimblett, główną kuratorką wystawy stałej Muzeum POLIN, przedstawicielkami warszawskiej społeczności żydowskiej, a także polskimi absolwentami Polsko-Żydowskiego Programu Wymiany. W tym spotkaniu udział wziął także rzecznik praw obywatelskich, Adam Bodnar.

Z Warszawy delegacja wyruszyła do Lublina, gdzie uczestnicy przyjęci zostali przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Następnie odwiedzili Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu i spotkali się z Ewą Koper, pracującą tam Liderką Dialogu. Następnego dnia mieli okazję zobaczyć Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej, synagogę w Łańcucie, odbyli wycieczkę po Kazimierzu i spotkali się z Robertem Gądkiem z biura Festiwalu Kultury Żydowskiej. Pobyt zakończył się wizytą studyjną w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau i szabatową kolacją w krakowskim JCC.

Projekt realizowany w ramach Polsko-Żydowskiego Programu Wymiany we współpracy z American Jewish Committee i Ambasadą RP w Waszyngtonie oraz przy wsparciu Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.

fot. J.Szkarłat