Drugie spotkanie w ramach cyklu „Forum na Chłodnej” odbyło się 21 maja 2012 r. pod hasłem „Dzielnica czy cmentarz? – czy i jak warszawiacy pamiętają o getcie” i okazało się dużym sukcesem. Ponad sześćdziesiąt osób odwiedziło Chłodną 25, żeby posłuchać zaproszonych przez Forum ekspertów. W dyskusji panelowej udział wzięli: Elżbieta Janicka – literaturoznawczyni, autorka książki Festung Warchau; Maria Lewicka – profesor psychologii na Uniwersytecie Warszawskim, oraz Jacek Leociak – literaturoznawca, członek Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Dyskusję prowadził Michał Bilewicz – wiceprezes Forum Dialogu, kierownik Centrum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego.

Flagi z faszystowską symboliką, antysemickie piosenki i wyzwiska wobec przeciwnych drużyn, graffiti na murach Łodzi, Krakowa i wielu innych miast. W 2011 r. widzieliśmy na stadionach choćby słynny transparent „Jihad Legia” podczas meczu z Hapoelem. Kibice Resovii namalowali w Rzeszowie graffiti „Hańba być Żydem” pod adresem rywala, kibice Stali wyzywali tych z Resovii od „j*** Żydów”. Przyśpiewka „Hamas, Hamas, Jude auf dem Gas!” („Hamas, Hamas, Żydzi do gazu!”) wykonywana była przez kibiców Legii podczas meczu z Widzewem. „Jude, Jude Cracovia” skandowane przez fanów goszczącego krakowską drużynę Ruchu Chorzów. Czemu kibicowanie wiąże się z antysemityzmem, rasizmem i przemocą i czy tak musi być?

O tym wszystkim rozmawiali w ramach cyklu „Forum na Chłodnej” Michał Okoński (zastępca redaktora naczelnego „Tygodnika Powszechnego”, autor bloga „Futbol jest okrutny”), Rafał Pankowski (socjolog kultury, badacz radykalnej prawicy, koordynator Centrum Monitorowania Rasizmu w Europie Wschodniej, zastępca redaktora naczelnego magazynu „Nigdy Więcej”) oraz generał Adam Rapacki (generał policji, były podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, który kierował Radą Bezpieczeństwa Imprez Sportowych). Spotkanie poprowadziła Zuzanna Radzik, członkini zarządu Forum Dialogu.

Co wspólnego mają pergole w praskim Parku Leśnika z cmentarzem żydowskim na warszawskim Bródnie lub ogrodzenie katolickiego cmentarza w Ostrowcu Świętokrzyskim z miejscowym kirkutem? Czemu przy boisku szkolnym liceum w Kazimierzu Dolnym wystają z ziemi kości? Co się stało z żydowskimi grobami? Co z nimi zrobiliśmy?

Cmentarzy żydowskich jest dziś w Polsce około 1200, nie przetrwało 400. Tylko na 150 z nich można znaleźć więcej niż sto nagrobków. Wcześniej niszczone przez Niemców, po wojnie cmentarze nierzadko zamieniane były w piaskownice, szkolne boiska, miejskie parki. Zarastały zapominane.

Nagrobkami z nich niemieccy okupanci brukowali drogi i podwórka, utwardzali brzegi rzek. Polacy, nawet długo po wojnie, robili z nich ostrzałki do noży, obory, krawężniki, piaskownice, a nawet wychodki. Do dziś macewy można znaleźć w fundamentach, ścianach i warsztatach. Ciągle widać na nich napisy, nazwiska osób, na których grobach kiedyś stały.

O tym, co zrobiliśmy z żydowskimi grobami i czemu macewy wciąż wmurowane są w przestrzenie naszych miast, rozmawiali 24 stycznia 2013 r. w klubokawiarni Państwomiasto fotograf i autor wystawy oraz albumu „Macewy codziennego użytku” Łukasz Baksik oraz Agnieszka Nieradko z Komisji Rabinicznej do spraw cmentarzy.

Zobacz filmową relację 

W centrum małego miasteczka odnajduję sąsiadujące z komendą policji, strażą pożarną i kościołem gospodarstwo z oborą zbudowaną z macew. Trafiam na katolickie płyty nagrobne, z których ktoś zapomniał zetrzeć hebrajskie litery. Rozmawiam z ludźmi, którzy – świadomi tego, co mają na swoich podwórkach – nie widzą w tym nic niestosownego.

Łukasz Baksik

„Nie mogłem inaczej” – mówi Józef Kalina w filmie „Pokłosie”. Nie mógł inaczej, choć sąsiedzi uznali go za wariata, żona zostawiła, a z czasem za swoje czyny zaczął płacić coraz większą cenę. Nie mogłem inaczej – powtórzyłoby wielu, którzy zajęli się pamięcią o Żydach, zadbali o cmentarze, zmierzyli się z bolesną przeszłością, wzięli na siebie obowiązek pamiętania.

Chcieliśmy porozmawiać z ludźmi, którzy natrafili na ten temat i odtąd nie mogą się nim nie zajmować. Sprzątają cmentarze, nie bacząc na to, co mówią ludzie. Prowadzą instytucje kultury, choć bywa pod górkę i wszyscy mają ich za szaleńców. Zmuszają siebie i innych do pamiętania o tragicznych wydarzeniach, nawet gdy są zastraszani czy wykluczani. Ale jest też satysfakcja, podziękowania, poczucie spełnienia. Dlatego 21 lutego 2013 r. w klubokawiarni Państwomiasto odbyła się specjalna projekcja filmu „Pokłosie”, a po niej dyskusja z Bogdanem Białkiem (prezesem Stowarzyszenia im. Jana Karskiego z Kielc), Witoldem Dąbrowskim (wicedyrektorem Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NN z Lublina) i Grzegorzem Kamińskim (nauczycielem z Toszka w powiecie gliwickim). Bogdan Białek już w latach osiemdziesiątych zaczął poruszać temat pogromu kieleckiego. W 1981 r. w proteście przeciw antysemickim wystąpieniom złożył mandat delegata na regionalnym zjeździe „Solidarności”. Dzięki jego interwencji lokalne władze zajęły się upamiętnieniem 50. rocznicy pogromu kieleckiego.

Jego stowarzyszenie powstałe w 2005 r. stara się aktywnie włączać mieszkańców Kielc w dialog polsko-żydowski. Dla Witolda Dąbrowskiego wszystko zaczęło się, gdy Teatr NN powstały w 1990 r. dwa lata później dostał na swoją siedzibę zrujnowany budynek Bramy Grodzkiej. Tuż za bramą rozpościerają się puste przestrzenie wyburzonej dzielnicy żydowskiej. Wtedy założyciele teatru zrozumieli, że muszą zająć się żydowskim, nieistniejącym już Lublinem. Dziś Brama Grodzka – Teatr NN przez edukację i akcje artystyczne w przestrzeni miejskiej i swoje ekspozycje stara się przypominać o żydowskich mieszkańcach Lublina. Grzegorz Kamiński, nauczyciel z Toszka, dziesięć lat temu wraz z uczniami lokalnej podstawówki posprzątał cmentarz żydowski w Wielowsi, gdzie pracował. Od tego czasu z młodzieżą (uczniami, łucznikami, harcerzami) porządkuje wszystkie cmentarze żydowskie w Wielowsi, Toszku, Pyskowicach, Sośniowicach, czyli w całym powiecie gliwickim. 9 listopada 2012 r. odsłonił tablicę upamiętniającą synagogę w Toszku.

Nawiązując do filmu, ale przede wszystkim do pracy naszych gości, pytaliśmy, skąd się bierze poczucie obowiązku, żeby się tym zająć? Jaką cenę się płaci, a co zyskuje? Jakie radości i jakie przykrości może przynieść zajęcie się tematem na „ż”?

Zobacz wpis na Forum Żydów Polskich

„Nic mnie z Żydami nie łączyło, dopóki nie zaangażowałem się w ten dialog. Dziś łączy mnie wszystko” – powiadał kiedyś ks. Wojciech Lemański, ówczesny proboszcz parafii w Jasienicy, członek Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów. Spotkanie organizowane 13 maja 2013 r. przez Forum Dialogu i klubokawiarnię Państwomiasto dotyczyło dialogu chrześcijan z Żydami. Co konkretnie w swoim życiu religijnym zyskuje chrześcijanin, stając do dialogu z Żydami? Czy dialog to tylko deklaracje i dokumenty wydawane przez Watykan, czy coś więcej?

Dlaczego powinien chrześcijan obchodzić? Proboszcz podwarszawskiej Jasienicy dzielił się z publicznością osobistymi przemyśleniami o dialogu chrześcijańsko-żydowskiego. Co chrześcijanin zyskuje w dialogu z Żydami i jaki jest jego religijny sens, nie tyle na poziomie instytucjonalnym, ile między ludźmi? Ożywiona dyskusja na ten temat toczyła się jeszcze po oficjalnym zakończeniu spotkania.